Trương Trọng
Nghĩa
Thứ
sáu, 23/02/2018
Đúng
30 năm trước, bộ phim tài liệu Chuyện tử tế của Trần Văn Thủy (tuy lúc
đó không còn bị cấm trong nước), phải “vượt biên” và nhờ một mối quan hệ
riêng mới dự được Liên hoan phim quốc tế ở Leipzig, CHDC Đức. Phim được
trao giải Bồ câu bạc và được công nhận là một trong những phim tài
liệu hay nhất của thế giới. Ba mươi năm sau nhìn lại sự kiện hy hữu ấy, Trần
Văn Thủy cho rằng: “Tôi làm phim kêu gọi mọi người sống tử tế chỉ là 50% của vấn
đề. 50% còn lại là phải có môi trường tử tế mới có người tử tế chứ. Thời bao cấp
nghèo khổ, nhưng thời đó con người yêu thương nhau hơn. Giờ thì một ngày có biết
bao chuyện kinh hoàng xảy ra. Chúng ta đã đánh mất những thứ tốt đẹp ta từng có
trong thuở hàn vi” (Báo Tuổi Trẻ 2.1.2018).
Thuần
túy ngữ nghĩa, “tử tế” nguyên gốc chỉ là “thận trọng, kỹ lưỡng từ
chuyện nhỏ nhặt”. Dần dần, với người Việt, tử tế trở thành “đàng
hoàng”, “tốt bụng” với người khác. Nếu tôi không lầm, vài mươi năm
trở lại đây, hai chữ tử tế dần dà được người Việt trao cho một nội
hàm ngày càng đa nghĩa và sâu rộng hơn: tử tế là “nhân hậu”,“trung
thực”, “liêm khiết”; thậm chí là “có trách nhiệm”, “dám làm, dám
chịu”, “giữ chữ tín”, “thượng tôn pháp luật”, “biết hối lỗi”.
Hình
như, theo cảm nhận của nhiều người Việt đương đại, sự tử tế tượng
trưng cho Cái Thiện đối lập với Cái Ác, Cái Tốt đối lập với Cái
Xấu. Sự tử tế, với nội hàm như vậy, đã trở thành định hướng và
phương châm sống của những người lương thiện, là tiêu chí cho phẩm
chất của người lãnh đạo tốt, là chuẩn mực cần thiết để kết bạn,
để yêu hay kết hôn, là dấu hiệu tin cậy để chọn đối tác làm
ăn.
Chưa
bao giờ ở nước ta, sự tử tế được bàn luận và lý giải nhiều như bây
giờ, từ tầng lớp cần lao đến các nhà trí thức, từ giới
kinh doanh đến giới truyền thông, trong nghệ thuật và cả trong chính
trị.
Nếu
thử google cụm từ “sự tử tế”, bạn sẽ có 2.400.000
kết quả trong 0,41 giây. Vì sao như vậy? Điều gì đang xảy ra trong xã
hội Việt Nam?
Nhà
sử học Lê Văn Lan đã ta thán trong một bài phỏng vấn: “... để có tiền
thì dễ dàng đem bán hoặc thậm chí rao bán từ cặp chân dài đến “cái ngàn vàng”,
từ tình nghĩa vợ chồng đến đạo đức cha con. Rồi khi có tiền thì lại đem đi mua
từ trinh tiết đến quyền lực, nhét tiền cả vào miệng Phật hoặc tay tiên để cầu
tài cầu lộc. Chưa bao giờ có nhiều đến mức tràn lan những “giả” và “tặc” như những
năm qua.
Từ
các bộ phận giả ở cơ thể phụ nữ, đến hàng hóa và thực phẩm giả, từ học hành thi
cử giả đến lễ vật (đồ vàng mã) giả, hát hỏng (biểu diễn nghệ thuật) cũng giả…
Còn “tặc” thì từ “lâm tặc”, “sưa tặc”, “đinh tặc” đến “cẩu tặc”... Những dẫn chứng
cụ thể cho những điều như thế này vừa vô vàn vừa khủng khiếp. Ai cũng có thể thấy
ở bất cứ đâu.” (Báo Đại Đoàn Kết, 19.12.2017)
Phải
chăng, sự tử tế chưa bao giờ thiếu vắng đến thế trên đất Việt, trong
người Việt? Như những đàn chim thiên di, sự tử tế cứ lần lượt bay đi,
ngày càng nhiều hơn, và không biết bao giờ trở lại. Và càng thiếu
vắng thì người ta càng hoảng hốt, càng báo động, càng khao khát.
Nhưng,
luận bàn và lý giải về sự tử tế không phải điều tôi muốn trong bài
viết này. Vả lại, cứ google đi sẽ có hàng trăm tác
giả với hàng chục ngàn trang viết về điều đó. Tôi chỉ muốn kể vài
câu chuyện nhỏ với niềm mong mỏi: làm sao để đàn chim ấy quay trở
về, làm tổ, sinh sôi, ở lại mãi mãi trên đất nước ngàn năm văn hiến
của chúng ta.
Muốn
thành người tử tế phải biết xấu hổ
Đó
là lời Giáo sư Ngô Bảo Châu, khi kể về một câu chuyện lúc ông học
cấp hai. Thầy giáo phát hiện áo mưa của mình xếp trên bàn đã bị
cuộn thành quả bóng dưới chân bạn Huy. Khi thầy truy hỏi, chỉ có bạn
Huy nhận lỗi. Ông thầy thốt lên: “Tôi rất buồn, vì nhiều người khác
không dám nhận lỗi”. Khi đó, Ngô Bảo Châu rất xấu hổ vì làm sai mà
không dám nhận. Về sau, ông và vợ mình đều rút ra bài học: muốn
thành người tử tế, phải biết xấu hổ.
Tại
sao con người cần biết xấu hổ khi làm điều sai, việc xấu, hay nói
cách khác, khi phạm lỗi? Câu hỏi này rất quan trọng, vì cách xử sự
của một người đối với sự xấu hổ sẽ biểu hiện nhân cách người đó.
Tôi
thường nghĩ về câu đầu của Tam tự kinh “nhân chi sơ,
tính bản thiện”. Hồ Chí Minh cũng viết: “Ngủ thì ai cũng như lương
thiện. Tỉnh dậy phân ra kẻ dữ, hiền. Hiền dữ phải đâu là tính sẵn.
Phần nhiều do giáo dục mà nên”. Tôi cho rằng đó là chân lý: con người
sinh ra đã có sự tử tế, hoặc là có đủ tố chất để trở thành người
tử tế. Mặc dù có đọc về những cái gọi là mã gen, là di truyền,
tôi vẫn tin, con của một gã mafia tàn độc vẫn có thể trở thành
người tử tế nếu được giáo dục đúng cách trong một môi trường tốt.
Cái xấu, cái ác, qua tác động của môi trường sống, đã thâm nhập vào
tình cảm, tính cách và hành động của người ta, lấn át phần lương
thiện, biến người ấy trở thành một người xấu hay ác.
Trong
quá trình đấu tranh giữa thiện - ác, xấu - tốt trong một con người,
sự xấu hổ khi làm điều sai quấy có vai trò đặc biệt. Con người không
là thần thánh, nên ai cũng từng lầm lỗi, lớn nhỏ, nặng nhẹ. Sự xấu
hổ là cái mà xã hội văn minh gọi là “lương tâm cắn rứt”. Nếu người
ta để cho sự xấu hổ chai lỳ đi thì sẽ dần cảm thấy bình thường khi
làm điều xấu, ác, và sự tử tế trong người ấy sẽ dần dần biến
mất.
Một
nhân vật trong phim Chuyện tử tế, đã nói: “Sự tử tế, tử tế thật
sự không phải là chuyện có tiền bạc hoặc muốn là có ngay. Nó cũng phải được học
hành, được dạy dỗ, được tập luyện, kế thừa và gìn giữ”. Muốn con người trở
nên tử tế, hãy dạy cho người đó biết xấu hổ khi làm điều xấu, điều
ác. Nhờ biết xấu hổ, người ta sẽ ngần ngại khi phạm lỗi.
Nhưng
ngay đối với những người đang làm điều sai quấy, cho dù chưa thể chấm
dứt ngay hành vi sai trái, sự xấu hổ, cái lương tâm cắn rứt ấy sẽ
là lực cản để người ta không dấn sâu hơn vào tội lỗi, và giúp người
ta trở lại làm người tử tế vào một lúc nào đó, khi có một cơ hội
nào đó.
Trong
một vụ án ở Sóc Trăng năm 2013, bảy thanh niên bị bắt giam và vì nhục
hình đã phải nhận tội giết người, cướp của. Khi sắp bị xử án thì
hai cô gái là thủ phạm đã tự ra đầu thú và nhận tội. Trong vụ
Nguyễn Thanh Chấn bị án oan, cái lương tâm cắn rứt cuối cùng đã thúc
đẩy những người che giấu hung thủ nghĩ lại, tự đi vận động đầu thú,
và chính thủ phạm cũng đồng ý ra thú tội.
Hãy
bắt đầu từ đứa bé một tuổi
Tất
nhiên, thói quen biết xấu hổ khi làm điều sai phải được dạy dỗ và
rèn luyện từ bé. Hãy dạy cho những cháu bé biết xấu hổ khi vứt
rác ra đường, khi ăn cắp đồ chơi của bạn, và cả khi cha mẹ lái xe
vượt đèn đỏ hay chửi tục. Tôi có hai chuyện thú vị, nhân nói về sự
xấu hổ của trẻ con.
Chuyện
thứ nhất:
một cô bạn có cháu nội đích tôn đầu tiên, đặt tên là Kevin. Cháu mới
hơn một tuổi, đang tập nói. Bạn dạy và Kevin học rất nhanh, áp dụng
rất vui, rất tự nguyện việc khoanh tay chào khi gặp người lớn, cám ơn
khi được cho quà, và luôn được khen ngợi, tán thưởng khi làm vậy. Tôi
gợi ý, hãy thử dạy Kevin xin lỗi khi làm điều sai trái.
Mấy
hôm sau gặp lại, bạn hỏi: tuy rất bé, nhưng Kevin rất miễn cưỡng khi
xin lỗi, người lớn phải có thái độ kiên quyết thì mới chịu làm, vì
sao? Tôi nghĩ mãi, vẫn nợ bạn câu trả lời. Phải chăng, mỗi lần cháu
làm sai và xin lỗi, người lớn dễ thấy đó là tất nhiên, là công
bằng, nên không khen ngợi, thậm chí còn đe nẹt: “Lần sau không được như
vậy nữa nhé, sẽ bị phạt đấy, sẽ không được thương nữa đâu”. Nếu thay
vào câu đe nẹt là một câu đại loại “Ô, con biết xin lỗi khi làm sai là rất
ngoan”, thì có thể sự phản ứng sau đó của đứa trẻ đã theo hướng tích cực
hơn.
Chuyện
thứ hai:
Niklas, một cháu bé 14 tuổi, Việt kiều Hà Lan, theo cha mẹ về thăm
quê. Khi dự một bữa tiệc có món thịt cá sấu, cháu kiên quyết không
ăn và giải thích: “Khi trở lại Hà Lan, nếu các bạn cùng lớp biết
thì cháu sẽ xấu hổ không chịu được”. Lý do: cháu được giáo dục theo
pháp luật và văn hóa Hà Lan là mọi người phải có nghĩa vụ bảo vệ
động vật hoang dã. Có người khuyên: miễn cháu đừng kể cho các bạn
là được. Trả lời: nếu các bạn hỏi thì cháu không thể nói
dối!
Hai
câu chuyện trên nói lên điều gì: phải chăng, nhờ được giáo dục từ bé
để biết xấu hổ khi làm điều xấu, Niklas đã không làm điều mà cháu
cho là xấu, là ăn thịt động vật hoang dã. Và, cũng là điều đáng hổ
thẹn, nếu đã làm một việc xấu mà lại nói dối để khỏi bị chê
trách.
Chính
nỗi xấu hổ khi làm điều xấu, và càng xấu hổ khi phải nói dối để
che giấu lỗi lầm đã khiến Niklas kiên quyết không làm điều mà cậu
được dạy là xấu đó. Bé Kevin, nếu được dạy để biết xin lỗi khi lỡ
làm một điều không nên làm, sẽ trở thành người tử tế như cậu bé
Niklas 14 năm sau.
Hai
câu chuyện trên cũng cho tôi nhận thức này: nếu biết xấu hổ khi phạm
lỗi hoặc che giấu lỗi lầm là đức tính cần thiết để trở thành
người tử tế, như bài học nhớ đời của vợ chồng giáo sư Ngô Bảo Châu,
thì điều đó phải được giáo dục từ bé, thậm chí từ rất bé. Để
giáo dục trẻ con biết xấu hổ, cám ơn và xin lỗi đều cần được tán
thưởng và khen ngợi như nhau, bởi vì cám ơn và xin lỗi là hai đức
tính cần thiết như nhau của một người tử tế.
Ước
vọng một điều thần kỳ
Trong
bộ phim đương đại rất hay của Hàn Quốc Thiên thần nổi giận(có
thể tìm trên youtube), bà mẹ Chang Mizon đã gây bao tội lỗi và che giấu
đến cùng để đem đến cho con trai mình địa vị và tài sản. Bà mẹ luôn
khẳng định: mẹ làm tất cả vì con. Moon Hyuk, người con, nói với mẹ
trong nước mắt: “Mẹ, con không bao giờ muốn nghe mẹ nói như vậy, sao mẹ có thể
làm những điều xấu xa, ác độc đó mà nói là vì con!” và cậu đã quyết chí tìm
cho ra sự thật, đau đớn nhìn mẹ phải vào tù và mình thì mất tất
cả tình yêu, sự nghiệp.
Tám
năm sau, cậu một mình ra đón mẹ mãn hạn tù. Người con đã chọn sự
thật và công lý, đứng về phe tử tế, dù mẹ con cậu phải trả giá
rất đắt cho chọn lựa này.
Nhiều
lúc, tôi chỉ ước mong sao nước ta sẽ có những nam thanh nữ tú là
COCC, hay những “công chúa, thái tử đỏ” như sách báo nước ngoài vẫn
gọi, dõng dạc nói với những bậc cha mẹ đang chễm chệ trên những
chiếc ghế có được nhờ chạy chức, chạy quyền, chạy bằng cấp, đang
ngồi trên đống tài sản “khủng” có được bằng tham nhũng, lừa lọc,
tàn phá môi trường, hủy hoại sức khỏe người khác, rằng: “Con rất
cám ơn mọi điều đã làm cho con, nhưng xin hãy dừng lại, hãy thôi vun
vén, hãy tìm cách trả lại cho xã hội những thứ phi nghĩa ấy. Bởi
vì con sẽ đi trên con đường riêng của con, sẽ ngồi lên chiếc ghế con
có được bởi chính và chỉ vì tài năng của con, sẽ ở trong những căn
hộ, đi trên những chiếc xe do con thuê hay mua bằng chính thu nhập của
mình. Bởi vì, con muốn trở thành NGƯỜI TỬ TẾ”.
Nếu
phải bỏ phiếu bằng tay, tôi bỏ bằng cả hai tay để bầu những cậu ấm
cô chiêu ấy vào những cương vị lãnh đạo của đất nước, bởi đất nước
này giờ đây rất cần những người tử tế lên làm lãnh đạo, và bởi vì
đã là người tử tế thì họ sẽ biết “thận trọng, kỹ lưỡng từ những
việc nhỏ”, không tham lam, ích kỷ, cho nhiều hơn nhận, đứng về phía
Cái Thiện và Cái Tốt, và sẽ phấn đấu không ngơi nghỉ để “độc lập,
tự do, hạnh phúc” của đất nước và “dân chủ, công bằng, văn minh” của
nhân dân sẽ không chỉ là những khẩu hiệu.
Dẫu
biết rằng, trên bình diện quốc gia, nghèo đói và lạc hậu không thể
tạo ra cuộc sống hạnh phúc. Nhưng, khi Cái Thiện và Cái Tốt quyết
định thang giá trị của xã hội, khi ngày càng có nhiều hơn những
người tử tế và muốn trở thành tử tế, khi sự tử tế thấm đẫm trong
mọi quan hệ của con người, quan chức với thường dân, chủ với thợ,
thầy và trò, giàu với nghèo, người trong gia đình với nhau, khi ấy
người dân sẽ cảm thấy hạnh phúc, tin ở tương lai, và sẽ ở lại đất
nước để dốc hết sức mình cho tương lai ấy, cho dù GDP đầu người của
họ chỉ đứng thứ 80, 100 hay 120 của thế giới.
Suy
cho cùng, con người làm giàu là để có hạnh phúc, nhưng không phải cứ
giàu thì sẽ hạnh phúc. Được sống trong một xã hội tử tế, mình tử
tế với mọi người và mọi người tử tế với mình, thì dù không giàu,
người ta sẽ có hạnh phúc - tôi vững tin như thế.
Trương
Trọng Nghĩa
No comments:
Post a Comment