Tóm
lược: Bài hát "Tám Nẻo Đường Thành" do nhạc sĩ Hoài Linh
viết vào năm 1968 là nhân chứng lịch sử cho cuộc tống công kích do
cộng sản Bắc Việt và Việt cộng tổ chức vào Tết Mậu Thân tại Sài
Gòn năm 1968. Qua lối diễn tả sống động và kỹ thuật viết tài tình,
Hoài Linh mô tả trung thực nỗi đau thương của người dân vô tội trong
cảnh binh lửa, tính chất tàn bạo của cộng sản, và bản chất hiền
hòa nhân bản của người miền Nam.
*
*
Bài
hát "Tám Nẻo Đường Thành" ra đời năm 1968, nói về
cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân năm 1968 tại Sài Gòn. Tác giả của
bài hát là nhạc sĩ Hoài Linh. Tuy nhiên, trên vài trang mạng, có sai
lầm quy gán tác giả là nhạc sĩ Trầm Tử Thiêng. Không rõ tại sao có
sự sai lầm này, nhưng tờ nhạc nguyên gốc ghi rõ tác giả là Hoài Linh
(Xem, thí dụ như, Nhạc Việt trước 75).
Trong
một bài trước đây, tôi trình bày vắn tắt tiểu sử tác giả Hoài Linh
(Cao-Đắc 2014a). nên sẽ không lập lại trong bài này. Ngoài ra, như trong
các bài viết về âm nhạc trước, tôi sẽ chú trọng thảo luận chi tiết
về các khía cạnh văn chương của lời nhạc.
Ca
khúc "Tám Nẻo Đường Thành" không phải là ca khúc thịnh
hành trong âm nhạc miền Nam trước 1975. Thực ra, ít người biết đến
bài này. Bài hát là lời kể chuyện về cảnh tang tóc, nỗi đau thương
của người dân, và tính chất tàn bạo của cộng sản. Lời kể có giai
điệu đều đều, chậm chạp và buồn bã, và tuy có chút trầm bổng, âm
tiết có thể không có tác dụng mạnh trên khán giả khi mới nghe. (Tôi
dùng khán giả để chỉ người nghe, người đọc, và người xem.) Để có
thể thưởng thức bài hát, khán giả phải nghe đi nghe lại nhiều lần,
và để ý kỹ lời nhạc. Trong những bài hát về chiến tranh và nhất
là về Tết Mậu Thân, "Tám Nẻo Đường Thành" được coi
là một trong những bài hát hay nhất và có giá trị lịch sử cao.
Nguyên
văn lời bài hát như sau:
Bé
thơ ơi! Bé thơ ơi! Nín đi đừng khóc.
Xót
xa nhiều trào thêm nước mắt
Chiến
tranh nào mà không tan nát
Khói
lên cao trắng tay mau dân nghèo lơ láo.
Mẹ
bồng con giờ về đâu
Nhìn
vành tang, con quấn ngang đầu!
Xác
ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy
Vắt
cơm gầy nằm trong gói giấy
Dưới
chân tường nhà ai đang cháy.
Ðốt
đêm đen, trái châu treo thay đèn lấp lánh
Cầu
chữ Y, lộ Hàng Xanh
Lửa
bạo thiêu tám nẻo đường thành
Ðầu
Xuân súng nổ reo rắc tóc tang
Giờ
đây nhúm lửa thiêu đốt phố phường
Súng
nào giết trẻ đêm đen
Súng
nào banh xác mẹ hiền
Một
lần đêm vài tan biến mộ dầy thêm.
Khóc
quê hương suốt hai mươi năm ngoài lửa khói
cũng
do một bàn tay anh mãi,
nếu
xa lạ thì không ai nói.
Ðếm
đi anh, đếm đi anh
Bao
hồn oan đó
Mồ
chẳng xinh, cỏ chẳng xanh
Người
nghìn sau nhắc chuyện đường thành.
Thanh Tuyền - Tám Nẻo
Đường Thành - Thu Âm Trước 1975
Như
đa số các bài hát khác, lời nhạc thường bị sửa đổi, vô tình hay cố
ý, và nhiều khi làm giảm ý nghĩa của bài hát. Vài thí dụ: "trắng
tay mau" thành "nắm tay nhau"; "Ðốt đêm đen" thành
"Ðón đêm đen"; "Súng nào" thành "Xuân nào."
A.
Bối cảnh lịch sử Tết Mậu Thân và ý nghĩa nhan đề "Tám Nẻo
Đường Thành"
Như
các thể loại văn chương khác, âm nhạc có nhiều tác dụng trên nhiều
khía cạnh, ngoài mục tiêu giải trí, như xã hội, văn hóa, và lịch
sử. Một trong những tác dụng quan trọng là sự ghi nhận trung thực
những biến cố hoặc sự kiện lịch sử. Nhiều bài hát kể lể những câu
chuyện đương thời hoặc những nhân vật có thật, và đóng vai trò nhân
chứng cho lịch sử. Ca khúc "Tám Nẻo Đường Thành" là
một thí dụ cho những bài hát chứng nhân lịch sử này. Bài hát nói
về cảnh thê lương và nỗi đau thương của người dân miền Nam trong cuộc
tổng công kích của cộng sản vào Tết Mậu Thân năm 1968. Để có sự
đánh giá thích đáng về bài hát, ta nên tìm hiểu rõ cái bối cảnh
lịch sử của bài hát và ý nghĩa của nhan đề.
Cuộc
Tổng công kích Tết Mậu Thân cho thấy tính chất tàn bạo của VC qua vi
phạm thỏa ước ngừng bắn và dẫn đến thảm bại cho cộng sản
Vào
ngày 17 tháng 11 năm 1967, Mặt trận giải phóng tuyên bố họ sẽ tiến
hành cuộc ngừng bắn trong dịp lễ sắp tới: ba ngày cho Giáng Sinh; ba
ngày cho Tết tây; và bảy ngày cho Tết ta, từ 27 tháng 12, 1967 cho tới
3 tháng 2, 1968 (Ford 1995, 101; Oberdorfer 2001, 70). Tuy hai phe không ký
một thỏa hiệp ngừng bắn nào trên giấy tờ, những tuyên bố trên đài
phát thanh được coi là thỏa ước ngừng bắn chính thức, và đã được thi
hành nhiều lần trước đó. Theo nguyên tắc quốc tế, ngưng bắn có thể
được tuyên bố chính thức bằng hiệp định, nhưng cũng đã từng coi là
sự hiểu biết không chính thức giữa hai phe đối nghịch (Wikipedia
2014b).
Thực
ra, cộng sản Bắc Việt và Việt Cộng (VC) không những không có ý định
ngừng bắn mà lại còn âm mưu một cuộc tổng công kích trên toàn lãnh
thổ miền Nam. Hăm hở tưởng rằng họ có thể bắt chước chiến thuật
của Quang Trung Nguyễn Huệ cho lính ăn Tết trước khi đại phá giặc
Thanh năm 1789, chính quyền Bắc Việt cho dân ăn Tết sớm một ngày vào
ngày 29 tháng 1, lấy cớ là mặt trăng, mặt trời và trái đất ở vị
trí khác thường năm đó và ăn mừng một ngày sớm hơn thì may mắn hơn
(Oberdorfer 2001, 73-74). Nhưng quả là thiên bất dung gian, ý định lập
lại chiến công hiển hách của Quang Trung lại tạo ra thất bại nặng
nề. Vì thay đổi ngày Tết vào phút chót, có những lẫn lộn trong các
thành phần tham gia cuộc tổng công kích. Cuộc tấn công không được đồng
bộ cùng lúc, và phối hợp bị trễ nãi một ngày, khiến cho các đơn
vị tấn công bị tiêu diệt dễ dàng. Tuy nhiên, vì Hoa Kỳ và chính phủ
miền Nam không nghĩ là cộng sản Bắc Việt vi phạm thỏa ước ngừng
bắn, phần lớn binh sĩ được cho nghỉ phép về ăn Tết với gia đình. Do
đó, quân cộng sản vẫn có được yếu tố bất ngờ do sự vi phạm thỏa
ước ngừng bắn và chiếm đóng thành công trong những giờ đầu tiên tại
nhiều vị trí.
Vào
sáng sớm ngày 31 tháng 1 năm 1968 (tức mùng 2 Tết trong miền Nam và
mùng 3 Tết trong miền Bắc), khoảng 80,000 quân chính quy Bắc Việt và
Việt cộng tấn công hơn 100 thành phố trên khắp miền Nam Việt Nam
(Berman 1996, 21). Hoa Kỳ và QLVNCH phản ứng kịp thời và đẩy lui các
cuộc tấn công trong những giờ đầu tiên. Huế và Sài Gòn chứng kiến
cảnh đánh nhau đẫm máu nhất. Vào đầu tháng 3, 1968, mọi cuộc tấn công
trên toàn lãnh thổ miền Nam coi như bị dẹp tan.
Kết
quả của cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân là thảm bại cho cộng sản.
Không những dân không hưởng ứng cộng sản, mà dân còn bỏ chạy thoát
cộng sản để về phía VNCH (Willbanks, 81). Thương vong của hai phe như
sau: cộng sản: ít nhất là 40.000 chết; Hoa Kỳ: khoảng 1.100 chết;
VNCH: khoảng 2.300 chết (Willbanks 2006, 81-82; Currey 1996, 84). Với số
thương vong thảm não như vậy, ngay chính phe cộng sản công nhận Tết
Mậu Thân là một thất bại quân sự nặng nề (Willbanks 2006, 81).
"Tám
Nẻo Đường Thành" nói về cuộc chiến tại Sài Gòn. "Kế
hoạch tấn công Sài Gòn cần 35 tiểu đoàn đánh vào sáu mục tiêu chính
trong thủ đô. Các mục tiêu này gồm có bộ Tổng Tham Mưu; dinh Độc Lập
là văn phòng Tổng thống Thiệu; tòa đại sứ Mỹ; phi trường Tân Sơn
Nhất; bộ tư lệnh Hải quân, và đài phát thanh quốc gia" (Willbanks
2007, 32). Cuộc tấn công bắt đầu vào sáng sớm ngày 31 tháng 1 từ mọi
hướng, nhắm vào trung tâm đô thị. Quân VC được hướng dẫn bởi tiểu
đoàn đặc công Sài Gòn C-10 gồm 250 người quen thuộc với đường xá Sài
Gòn, với kế hoạch chiếm giữ các vị trí mục tiêu trong 48 tiếng đồng
hồ để chờ quân tăng viện đến. Trên thực tế, như trình bày ở trên, bộ
Chính Trị ra lệnh tấn công sớm hơn ngày dự tính theo ngày âm lịch
chỉnh sửa, khiến cho mọi nơi không tấn công đồng loạt. Vì vậy, nhiều
đơn vị VC chiếm vị trí ban đầu nhưng không có tăng viện nên bị tiêu
diệt dễ dàng (Ngô 1996, 103).
Một
trong những hành động tàn bạo của VC trong Tết Mậu Thân là ám sát.
"Ám sát là thành phần chủ chốt của kế hoạch VC để làm tê
liệt chính quyền và phá rối phản ứng chính quyền trong Tết"
(Robbins 2010, 148). "Các toán ám sát đến nhà các viên
chức, sĩ quan, và những người khác đã bị ghi sổ, rồi giết họ và,
nếu có thể, gia đình họ" (sđd.) Có những toán VC tản mát
trong thành phố và đi lùng những người trên danh sách đen, thường là
sĩ quan hoặc binh sĩ QLVNCH và cảnh sát quốc gia, nhân viên dân sự
hoặc những người dính líu với chính quyền Sài Gòn. Toán VC tới tận
từng nhà, soát thẻ căn cước, bắn lính đi phép ngay tại chỗ (Willbanks
2006, 36). Dù có nhiều vụ ám sát không thành công, với chỉ thị ám
sát dã man, bất kẻ phụ nữ trẻ em, lính VC có sẵn cái khái niệm coi
thường sinh mạng người dân và sẵn sàng hy sinh dân cho mục tiêu họ. Câu
chuyện về Bẩy Lốp trình bày dưới đây cho thấy bản chất dã man của
VC. Ngoài ra, như đã được biết rộng rãi, vụ thảm sát tại Huế là
bằng chứng cụ thể không chối cãi được về sự tàn bạo của VC.
Những
trận đụng độ lớn ở Sải gòn gồm có vùng Chợ Lớn, trường đua Phú
Thọ. Lực lượng hai bên tại Sài Gòn như sau:
Cộng
Sản: Khoảng 11-15 tiểu đoàn thuộc công trường (sư đoàn) 7 và 9, và
các tiểu đoàn địa phương và các toán đặc công.
QLVNCH:
Khoảng 10 tiểu đoàn: gồm các đơn vị Nhảy dù, Thủy quân lục chiến
(TQLC), Biệt động quân (BĐQ), và Cảnh sát quốc gia.
QLVNCH
bị thất lợi vì không thể dùng hỏa lực mạnh mẽ trong những giờ đầu
tiên vì VC len lỏi vào khu dân chúng và kềm chế dân. Ngoài ra, lính
VNCH phải bảo vệ dân tị nạn và nhà cửa tài sản dân chúng. Lính VNCH
nỗ lực kêu gọi dân chạy ra khỏi vùng lửa đạn. Chỉ đến khi dân di tản
ra hết khỏi vùng đánh nhau, QLVNCH mới có dịp tung toàn bộ hỏa lực
tấn công VC. Các trận đánh tạo nhiều khó khăn cho QLVNCH vì VC trà
trộn trong dân chúng và nhiều khi dùng dân làm bia đỡ đạn. Lính VNCH
phải tranh giành từng khu phố, truy đuổi VC qua từng căn nhà.
Để
tấn công vào các mục tiêu chính, trong giờ phút đầu tiên, VC tiến
chiếm các vị trí dẫn vào Sài Gòn. Trong các vị trí này, hai vị
trí đặc biệt là cầu chữ Y và Hàng Xanh, được nhắc tới trong bài
hát. Trong những giờ đầu tiên, tiểu đoàn 30 Biệt Động Quân đụng độ
với tiểu đoàn 3 Dĩ An cộng sản tại Hàng Xanh, gần xa lộ Biên Hòa.
Suốt đêm 30 tháng 1, 1968, hai bên đánh nhau kịch liệt dưới ánh sáng
hỏa châu rực sáng (Phạm 2012). Tại cầu chữ Y, cũng vào đêm 30 tháng 1,
1968, VC tấn công chi cảnh sát Nguyễn Văn Liêng ở quận 8. Rồi bắt đầu từ rạng
sáng hôm sau, VC nổ súng đánh chiếm cầu chữ Y để vào sâu Sài Gòn (Nguyễn Ðạt
2012).
Hình
1 cho thấy các cánh tấn công của Việt Cộng vào Sài Gòn (Willbanks
2006, xix). Các cánh này bao quanh Sài Gòn từ mọi phương hướng trên
khắp nẻo phố phường. Khi cuộc chiến gia tăng, lính VC di chuyển vị
trí và tản mát khắp nơi, nhưng các trận đụng độ lớn xảy ra ở Hàng
Xanh, vùng Chợ Lớn, và trường đua Phú Thọ.
Hình
1
Cuộc
tấn công vào Sài Gòn xảy ra hầu hết tại khắp nơi quanh Sài Gòn, từ
phi trường Tân Sơn Nhấ́t, trường đua Phú Thọ, Hàng Xanh, cầu chữ Y, khu
Chợ Lớn. Dân chúng bồng bế chạy tán loạn. Súng đạn vang rền khắp
nơi. Lửa cháy tại các khu nhà đông đúc, trên khắp tám nẻo đường
thành.
Nhóm
chữ "Tám Nẻo Đường Thành" đặc biệt chỉ dành cho Sài
Gòn:
Nghĩa
̣đen của "tám nẻo đường thành" là tám ngõ đường xá. Mới
thoạt nghe, ít ai để ý cái ý nghĩa của nhóm chữ đó và cho là nó
chỉ về đường xá phố phường trong thành phố. Đúng vậy, nhóm chữ chỉ
đường xá phố phường. Nhưng câu hỏi là tại sao "tám"? Con số
8 đó có từ đâu ra? Câu hỏi kế tiếp là đường xá phố phường đó có
đặc biệt chỉ Sài Gòn, hay bất cứ thành phố nào?
Về
con số 8, có thể con số đó chỉ là một con số đặt ra để nói đến số
lượng chằng chịt của khu phố hoặc chỉ sự bao quanh Sài Gòn từ tám
hướng, và không có gì đặc biệt với nó hết. Người miền Nam thường
dùng số tám, có thể vì ảnh hưởng Tàu cho rằng số 8 là số hên. Con
số cũng thường được dùng trong các câu thông thường như "bỏ đi
tám." Tám cũng có thể coi là tên thông thường trong gia đỉnh
người miền Nam đông con. Ta thấy cộng sản chế ra tên Lê Văn Tám cho
liệt sĩ tưởng tượng của họ với lý do Tám là tên thông dụng trong
miền Nam.
Tuy
nhiên, nếu "tám nẻo đường thành" chỉ có nghĩa là đường xá
bất kỳ thành phố nào thì cũng lạ là tác giả Hoài Linh dùng nó để
đặt tên cho bài hát nói về Sài Gòn. Bài hát có những địa danh đặc
biệt cho Sài Gòn như cầu chữ Y, Hàng Xanh. Do đó, nhan đề bài hát
cũng phải có gì đặc biệt cho Sài Gòn. Không ai dùng một nhóm chữ
tổng quát cho nhan đề một bài hát rõ rệt cho một địa danh.
Theo
tôi nghĩ, "tám nẻo đường thành" là nhóm chữ đặc biệt dành
cho phố xá Sài gòn mà thôi, giống như "36 phố phường" chỉ
đặc biệt dành cho Hà Nội. Ngoài ra, tôi nghĩ là chữ "thành"
trong "tám nẻo đường thành" không có ý chỉ "thành
phố" (city) mà là "thành trì/ lũy" (citadel/ fort/
fortress). Đó là vì sự hiện hữu của thành Bát Quái tại Sài Gòn
trong khoảng thời gian 1790-1835.
Địa
danh trong miền Nam vào khoảng thế kỷ 17-18 rất là hỗn độn vì quy
chế hành chánh chưa được tổ chức quy củ. Một phần lý do là trong
giai đoạn đó, triều đại nhà Nguyễn (chúa Nguyễn) khai phá miền Nam,
xáp nhập nhiều vùng và cho di dân vào cư trú. Các địa danh như Đồng
Nai, Gia Định thường bị lẫn lộn.
Sài
Gòn có nhiều tên trong lịch sử. Trong thế kỷ 18-19, Sài Gòn là địa
danh cho vùng Chợ Lớn bây giờ, trong khi Bến Nghé là địa danh cho vùng
Sài Gòn bây giờ (Sơn 2006, 250, 446). Năm 1790, trong cuộc chiến với
triều ̣đình Tây Sơn, Nguyễn Ánh chiếm được vùng Gia Định (không phải
là chỉ là Gia Định trong thế kỷ thứ 20 mà là vùng bắc của miền Nam
bấy giờ). Nguyễn Ánh chọn Sài Gòn là kinh đô, và cho xây Gia Định
Kinh, còn gọi là Thành Bát Quái, hoặc Quy Thành (từ Long, Lân, Quy,
Phụng), vì có tám mặt hướng ra tám phía (Sơn 2006, 71, 244-245;
Wikipedia 2013). Thành Bát Quái sau đó bị phá năm 1835 sau cuộc nổi
loạn thất bại của Lê Văn Khôi, con nuôi của Lê Văn Duyệt. Thành Bát
Quái được thay bằng Phụng Thành (Phụng đi sau Quy), nhỏ hơn và có bốn
mặt. Phụng Thành sau đó bị phá hủy bởi Pháp vào năm 1859 (Wikipedia
2014a). Trong khoảng thời gian thành Bát Quái hiện hữu từ năm 1790 đến
năm 1835, Sài Gòn phát triển mau lẹ, dân cư đông đảo, và đường xá,
chợ búa được mở mang. Vì vậy, câu "tám nẻo đường thành" có
thể chỉ đường xá qua lại tám cửa thành của thành Bát Quái, là
trọng tâm sinh hoạt ở Sài Gòn. Nhóm chữ "tám nẻo đường
thành" do đó có thể được dân miền Nam dùng để chỉ phố xá Sài
Gòn từ đầu thế kỷ 19, và lối dùng đó được duy trì cho đến nay.
B.
Bài hát ghi nhận những hình ảnh bi thương và khốc liệt tại Sài Gòn
và biểu hiện bản chất nhân bản của dân miền Nam đối với kẻ thù
Bài
hát kể lể những tàn phá, tang tóc, và đau thương xảy ra trong trận
chiến vào dịp Tết Mậu Thân năm 1968. Lời ca mô tả cảnh tại Sài Gòn,
nhưng ta có thể hiểu những cảnh tương tự xảy ra ở các nơi khác, và
có thể còn tệ hại hơn, như ở Huế. Lời nhạc và giai điệu mang nỗi
niềm tha thiết, buồn bã, gây cảm xúc cho khán giả, nhất là với
những người có kinh nghiệm bản thân về Tết Mậu Thân. Với các khán
giả không trải qua cuộc chiến tranh hoặc không có những kinh nghiệm đau
thương buồn thảm về cuộc chiến, bài hát có thể không gây được nhiều
xúc động. Nhưng ít nhất bài hát cho khán giả hiểu được cảnh tang
tóc, nỗi niềm người dân miền Nam trong cuộc chiến và biết được sự tàn
bạo của cộng sản.
Mở
đầu bài hát, Hoài Linh mô tả cảnh khốc liệt của cuộc chiến bằng
tiếng khóc em bé, sợ hãi vì bom đạn ("Bé thơ ơi! Bé thơ ơi!
Nín đi đừng khóc.") Không có gì thê thảm bằng nghe tiếng trẻ con
khóc trong cảnh bom đạn mịt mù. Ai nghe tiếng khóc em bé trong cảnh
chiến tranh cũng không thể kềm lòng được, và xót xa cho những tàn
phá chia cách do chiến tranh tạo ra ("Xót xa nhiều trào thêm nước mắt/
Chiến tranh nào mà không tan nát.")
Như
trong mọi cuộc chiến tranh, người bị thiệt thòi nhiều nhất là dân
chúng vô tội. Ngoài ra, khi hai phe đánh nhau trong thành phố, chính
những người dân nghèo là nạn nhân đầu tiên. Nhà cửa bị thiêu đốt,
người chết vì bom đạn, dân chạy tìm chỗ ẩn náu. Tại Sài Gòn, nhà
cửa bị cộng sản hoặc bom đạn thiêu đốt tại các khu đông dân cư trong
Chợ Lớn, Gia Định. Khi lửa khói càng bốc lên cao, nhà cửa càng bị
tiêu hủy mau lẹ, người dân đã nghèo mà bây giờ lại còn trắng tay,
mất nơi nương tựa, ngơ ngác chạy loạn ("Khói lên cao trắng tay mau
dân nghèo lơ láo.") Còn gì đau thương bằng người vợ mất chồng,
trẻ thơ mất cha, lại lâm vào cảnh không nhà không cửa? ("Mẹ bồng
con giờ về đâu/ Nhìn vành tang, con quấn ngang đầu!").
Hình
2 (VNAF) cho thấy cảnh các chiến sĩ Biệt Động Quân VNCH đang chăm sóc
một phụ nữ bị thương do Việt cộng bắn. Ta thấy người dân chạy tị
nạn gồng gánh đồ đạc tài sản. Phía xa, lửa cháy trong một khu nhà.
Ta
nên hiểu là trong cuộc tổng công kích Tế́t Mậu Thân tại Sài Gòn, quân
cộng sản tấn công thuộc Mặt trận giải phóng, thường gọi là Việt
cộng (VC). Cuộc chiến trong thành phố rất là khó khăn cho quân đội
VNCH vì VC núp trong nhà dân khiến cho lính VNCH rất cực nhọc truy nã
vì sợ gây tai họa cho sinh mạng và tài sản dân chúng. Ngoài ra, VC
thường trá hình là dân thường và không mặc binh phục. Do đó, rất khó
phân biệt dân và Việt cộng. Thường thì khó mà biết được xác chết nằm
trên đường phố là dân hay giặc. trừ phi có những chứng cớ như vũ
khí, súng đạn, nhu liệu, hoặc thực phẩm cá nhân.
Trong
một cảnh, xác một tên VC, vì có mang cơm gói trong giấy, nằm hai ngày
bên một căn nhà đang bị cháy ("Xác ai đây chết hôm qua đến nay còn
thấy/ Vắt cơm gầy nằm trong gói giấy/ Dưới chân tường nhà ai đang cháy.")
Ở đây, Hoài Linh dùng câu hỏi tu từ (rhetorical question) với câu
"Xác ai đây . . ." Với câu kế tiếp cho thấy kẻ chết mang cơm
trong gói giấy, ta hiểu ngay xác chết đó là xác của VC vì chỉ có du
kích VC mang cơm trong người khi tấn công theo lối du kích, bắn và trốn
chạy. Ta cũng thấy chuyện đó phù hợp với kế hoạch cộng sản bắt
lực lượng đặc công chiếm vị trí mục tiêu và ráng giữ mục tiêu chiếm
đóng trong một thời gian chờ quân tăng viện. Do đó, lính đặc công
thường mang lương thực trong người phòng khi phải cố thủ một hai ngày
chờ quân tăng viện.
Khi
màn đêm rơi xuống, hỏa châu trái sáng thả rực trời như đèn chiếu
sáng đường xá ("Ðốt đêm đen, trái châu treo thay đèn lấp lánh.")
Từ cầu chữ Y tới Hàng Xanh, bên xa lộ, lửa bạo tàn cháy khắp nơi,
hủy diệt nhà cửa dân, trên khắp tám nẻo đường thành ("Cầu chữ
Y, lộ Hàng Xanh/ Lửa bạo thiêu tám nẻo đường thành.")
Trận
chiến bùng nổ vào ngày Tết thiêng liêng của người Việt. Quân cộng
sản lừa đảo tuyên bố ngừng bắn, rồi vi phạm chính lời tuyên bố của
họ, tạo ra bao cảnh tang tóc cho dân lành ("Ðầu Xuân súng nổ reo rắc
tóc tang.") Những ngọn lửa trận chiến do bom đạn và nhiều khi
do chính hành động cố tình của cộng quân đã thiêu đốt phố xá thanh
bình ("Giờ đây nhúm lửa thiêu đốt phố phường.")
Ôi,
đau thương sao khi những cây súng bắn chết trẻ thơ trong giấc ngủ hoặc
làm tan xác những bà mẹ hiền ("Súng nào giết trẻ đêm đen/ Súng
nào banh xác mẹ hiền.") Hoài Linh không kết tội trực tiếp VC là
những kẻ nổ súng giết trẻ em và phụ nữ. Thay vì vậy ông hỏi,
"Súng nào?" Ta thấy Hoài Linh dùng câu hỏi tu từ lần nữa.
Ông dùng "đêm đen" không những cho thấy súng nổ vào ban đêm mà
còn vẽ ra hình ảnh thảm khốc của cảnh giết người vì trẻ em vào đêm
thường ngủ say. Hình ảnh trẻ em bị chết trong lúc đang ngủ giấc ngủ
ngây thơ là hình ảnh bi thương nhất trong chiến tranh. Với "banh
xác," tác giả còn cho thấy sự tàn bạo của cộng sản. Không
những họ giết dân vô tội, họ còn giết trẻ em đang say ngủ và bắn
xối xả làm tan xác bà mẹ. Đây có thể là một cảnh tiêu biểu cho công
tác ám sát của cộng sản. Các chi tiết như súng nổ ban đêm, bắn tan
xác phụ nữ và trẻ em, hướng vào hành động ám sát lén lút.
Đó
không phải là tai nạn của chiến tranh. Chuyện cộng sản dùng bạo lực
giết dân lành, gia đình của sĩ quan, binh sĩ và nhân viên chính quyền
miền Nam, đầy rẫy. Nhắc đến Tết Mậu Thân, ít người có thể quên được
tấm ảnh tướng Nguyễn Ngọc Loan hành quyết một đặc công cộng sản, coi
là Đại úy VC Bẩy Lốp Nguyễn Văn Lém. (Cho tới nay, vẫn chưa có xác
định rõ ràng tên VC trong hình là Bẩy Lốp.) Câu chuyện của tướng Loan
và Eddie Adams, nhiếp ảnh gia chụp bức ảnh, đã được truyền bá rộng
rãi (Xem, thí dụ như, Nguyễn Ngọc Chính 2012; Robbins 2010, 151-163).
Chuyện tên VC bị hành quyết có phải là Bẩy Lốp hay không, hoặc tại
sao tướng Loan hành quyết hắn, không quan trọng trong mục tiêu bài này.
Cái đáng nói là những gì mà Bẩy Lốp làm. Theo nhân chứng, Bẩy Lốp
dùng trẻ em là bia đỡ đạn cho đồng bọn hắn chạy thoát lúc đánh
nhau; hắn bị bắt trong lúc đang giết 34 người trong gia đình các nhân
viên cảnh sát và quẳng xác họ vào rãnh; hắn giết trung tá Nguyễn
Tuấn và cả gia đình ông, kể cả bà mẹ 80 tuổi vì vị sĩ quan VNCH
không chịu chỉ cho hắn cách khởi động xe tăng (Robbins 2010,154-156).
Bẩy Lốp không phải là một trường hợp đặc biệt. Đã có hàng ngàn,
hàng vạn chứng tích quân cộng sản tàn nhẫn giết phụ nữ trẻ em,
người già, và dân vô tội, kể cả cuộc thảm sát Mậu Thân tại Huế.
Phương
châm cộng sản là "Lấy cứu cánh biện minh phương tiện." Do
đó, họ không cần đếm xỉa gì đến cách thức họ dùng đề đạt mục
tiêu. Ta thấy ngay cái sai lầm của phương châm này. Cho dù cứu cánh
(mục tiêu) họ đúng, phương tiện họ dùng thường là sai lầm và làm
tiêu tan cái cứu cánh của họ. Đó là không kể đa số mục tiêu họ là
sai lầm, vì chúng dựa trên lý thuyết sai lầm. Những lãnh tụ cộng
sản còn dùng chiến thuật lừa đảo gian trá để kích động những kẻ đi
theo mình. Ngoài ra, những người đi theo cộng sản quen với tuyên truyền
và tẩy não nên họ mất đi khả năng lý luận hoặc phân tích các lý
thuyết cộng sản. Họ trở nên mù quáng và không biết hoặc không dám
thách thức quyền lực.
Trong
thời chiến, họ giết người dân vô tội không gớm tay vì họ cho rằng
cái cứu cánh thống nhất đất nước quan trọng nhất, hoặc họ bị
thuyết phục nghĩ rằng đánh cho "Mỹ cút ngụy nhào" là mục
tiêu tối thượng. Trong thời bình, các lãnh tụ cộng sản chỉ muốn
Đảng cộng sản tồn tại và làm đủ cách để giữ gìn chuyện đó để
phục vụ mục tiêu lợi ích cá nhân. Người dân sống dưới chế độ cộng
sản chịu sự áp bức, tuyên truyền, và tẩy não để trở thành những con
cừu non. Sự tàn phá trí tuệ của hàng triệu thanh thiếu niên nam nữ
ưu tú của Việt Nam thật là ghê rợn, còn tàn bạo hơn giết người trong
máu lạnh vì nó tiêu hủy cả một dân tộc.
Do
đó, trong khung cảnh cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân, đối với người
cộng sản, chuyện giết vài người hàng đêm, bắt cóc dân vô tội làm họ
biến mất khỏi trái đất là chuyện bình thường, chỉ làm thêm mồ mả ("Một
lần đêm vài tan biến mộ dầy thêm.")
Người
cộng sản đã gây ra tang tóc trên đất nước Việt Nam từ ngày họ cướp
đoạt chính quyển bất hợp pháp năm 1945 và đã khiến quê hương than
khóc cho cảnh binh đao máu lửa suốt hơn hai mươi năm từ đó ("Khóc
quê hương suốt hai mươi năm ngoài lửa khói.") Với những tội ác
không kể xiết này, người cộng sản ̣đáng bị nguyền rủa. Nhưng, một
cách kỳ lạ, Hoài Linh dùng lời lẽ thật nhẹ nhàng ("cũng do một
bàn tay anh mãi/ nếu xa lạ thì không ai nói.")
Tại
sao Hoài Linh chỉ dùng lời lẽ trách móc nhẹ nhàng sau khi mô tả cảnh
tượng hãi hùng của tội ác kẻ thù?
Đó
là do bản chất nhân bản cố hữu của người miền Nam trước năm 1975.
Ta
thấy tính chất nhân bản này xuất hiện trong hầu hết các bản nhạc miền
Nam trước 1975. Lời nhạc rất ít khi chửi rủa quân thù, hoặc thúc
giục quân dân chém giết kẻ thù. Ta đã thấy chuyện đó trong bài "Một
mai giã từ vũ khí" mà tôi có dịp trình bày trước đây
(Cao-Đắc 2014b). Hoài Linh làm nổi bật tính chất đó khi gọi người
cộng sản, kẻ thù mình, là "anh" và lại còn cho thấy
"anh" không phải là kẻ ngoại bang xa lạ gì, mà anh cũng là
người cùng giòng máu Lạc Hồng. Câu "nếu xa lạ thì không ai nói"
là lời nhắc nhở đến mối liên hệ thiêng liêng đó. Với cách gọi
"anh" và lời nhắc nhở "không xa lạ," Hoài Linh bộc
lộ tâm tình hiền hòa của người dân miền Nam.
Thực
ra, câu "cũng do một bàn tay anh mãi/ nếu xa lạ thì không ai
nói" không hẳn là lời trách móc nhẹ nhàng. Tác giả
trước đó mô tả tội ác giết người tàn bạo của VC bằng lời lẽ giải
phẫu chính xác. Do đó, ông không trách móc họ. Ông kết tội họ bằng
cách nói, "Chính các anh là người tạo ra những tội ác
này, mặc dù các anh và chúng tôi là anh em có cùng mẹ Việt
Nam." Lời kết tội của ông không có sự hận thù ghét bỏ,
mà là lời nghiêm khắc vạch ra cái sai lầm của người anh em cùng
giòng máu, và kêu gọi người anh em đó cải tà quy chánh để chấm dứt
cảnh đau thương trên đất nước. Đó là tính chất nhân bản của người dân
miền Nam.
Bằng
lối nói tu từ, Hoài Linh thách thức người anh em coi lại hành động
tàn bạo của mình đã giết biết bao nhiêu người dân vô tội ("Ðếm
đi anh, đếm đi anh/ Bao hồn oan đó."). Một lần nữa, ông không
nguyền rủa kẻ thù mà chỉ kêu gọi họ hãy thức tỉnh để nhận ra là
họ đã giết chết biết bao nhiêu dân vô tội. Những hành động tàn bạo
đó không tốt đẹp gì vì mộ chôn người là hình ảnh xấu xa, nhất là
bên bãi cỏ úa vàng ("Mồ chẳng xinh, cỏ chẳng xanh.") Các
tội ác đó sẽ được ghi vào sử sách qua bia miệng ngàn đời ("Người
nghìn sau nhắc chuyện đường thành.")
"Tám
Nẻo Đường Thành" là một nhân chứng lịch sử, ghi nhận chính xác
những gì xảy ra trong cuộc tổng công kích của cộng sản vào ngày lễ
thiêng liêng Tết Mậu Thân năm 1968, cảnh tàn phá điêu linh, nỗi đau
thương tang tóc của dân nghèo vô tội. Bài hát cũng cho thấy tính chất
nhân bản của người miền Nam trong phản ứng về sự tàn bạo dã man của
người cộng sản.
C.
Lối diễn tả chi tiết, tuy có vài chữ dùng khác thường, và cách
dùng mỹ từ vẽ ra hình ảnh tàn khốc đau thương
Hoài
Linh có khả năng diễn tả ý tưởng thật tài tình. Tôi đã trình bày
tài viết của ông trong bài trước về bản nhạc "Về Đâu Mái Tóc
Người Thương" (Cao-Đắc 2014a). Bài "Tám Nẻo Đường Thành"
không sánh được với "Về Đâu Mái Tóc Người Thương" về
khía cạnh văn chương của lời nhạc, nhưng cũng có nhiều điểm đặc sắc
đáng ghi chú.
Trước
hết, Hoài Linh áp dụng triệt để kỹ thuật "Cho Thấy, Đừng
Kể" khi tả những hậu quả bi thương của chiến tranh và sự tàn ác
của cộng sản. Những nhóm chữ "khói lên cao," "dân nghèo lơ
láo," "mẹ bồng con," "vành tang, con quấn ngang đầu,"
"nhà ai đang cháy," "đốt đêm đen," "súng nổ,"
"nhúm lửa," "giết trẻ đêm đen," "banh xác mẹ,"
là những mô tả cho thấy cái tàn khốc một cách cụ thể. Với những mô
tả đó, ai cũng có thể hình dung cảnh dân lành chạy loạn khi nhà
cháy và súng nổ vang trời.
Hoài
Linh mô tả với những chi tiết rõ rệt và cụ thể, làm hình ảnh trở
nên sống động. Cách dùng chữ của ông cũng rất độc đáo, làm tăng thêm
nét đặc thù của cảnh tượng. Thí dụ "lơ láo" là chữ rất
hay, cho thấy hình ảnh lạc lõng, ngơ ngác của người dân nghèo chợt
nhận ra mình đã mất nhà cửa, và phải đi tìm nơi trú ẩn. "Trái
châu treo" cho thấy những hỏa châu lơ lửng trên bầu trời. "Banh
xác" có ý nghĩa mạnh bạo, tượng hình, cho thấy xác người bị
bắn tan nát. "Lửa bạo" là lối dùng lạ nhưng hữu hiệu vì
nó cho thấy ngọn lửa hung bạo thiêu đốt phố phường.
Tuy
nhiên, có vài từ ngữ dùng khác thường, có vẻ gượng ép, và không
tạo tác dụng hiệu quả vì lối dùng lạ, không thông dụng. Không thông
dụng không có nghĩa là dở. Thực ra nhiều khi không thông dụng còn làm
cách diễn tả độc đáo. Tuy nhiên, một nguy hại của không thông dụng là
không giúp cho khán giả tưởng tượng ra được hình ảnh đang tả vì sự
so sánh khác thường. Thí dụ như "vắt cơm gầy," "mộ dầy
thêm" là các nhóm chữ lạ. Ít ai dùng "gầy" để tả sự
ít oi của một nắm cơm và cũng ít ai dùng "dầy" để tả sự
đầy ắp của mộ, cho dù là mồ chôn tập thể. "Mộ chẳng xinh"
nghe hơi chướng vì ít ai dùng "xinh" để mô tả mồ mả, và do
đó "chẳng xinh" không nói lên được cái xấu xí đó. Tương tự,
"cỏ chẳng xanh" không vẽ ra ngay được hình ảnh úa tàn của
cỏ. Một cách tổng quát, cách dùng phủ định (negation) để mô tả cảnh
vật, người, sự việc thường thiếu hiệu quả, vì nó không chính xác.
Thí dụ "không đẹp" có nhiều nghĩa: xấu, dễ thương, dễ nhìn,
trung bình, v.v.
Phủ
định chỉ nên dùng khi ta thực sự muốn cho thấy cái mơ hồ, thiếu
chính xác. Sau đây là vài thí dụ:
1.
Dũng bước ra khỏi tòa nhà. Một luổng gió không oi bức thổi
qua mặt anh → Dũng chưa
kịp cảm nhận luồng gió mát hay
lạnh, mà chỉ biết là không oi bức có thể vì oi bức là cái mà anh
nghĩ là khí hậu ở ngoài.
2.
Tia nhìn không hận thù của nàng làm hắn thở phào nhẹ
nhõm → Hắn
đang sợ là nàng nhìn hắn
bằng cặp mắt
hận thù. Do đó, không
hận thù là điểm chính. Hắn không cần biết tia nhìn
đó có tò mò, ngạc nhiên, lo sợ, miễn là không hận thù là được.
Thể
phủ định do đó chỉ có hiệu quả nếu cái phủ định đó là ý chính.
Ở đây, "chẳng xinh" không nói được cái ý chính đó, vì như
trình bày ở trên, không ai nghĩ là mồ mả xinh xắn hết. "Cỏ chẳng
xanh" thiếu hiệu quả với lý do khác. Cỏ thường xanh. Cỏ không
xanh là khác thường. Do đó cái khác thường đó là ý chính, cần phải
được xác định rõ rệt: cỏ úa? tàn? bẹp dúm? rải rác? xơ xác?
Tuy
nhiên, vài chỗ diễn tả thiếu hiệu quả này không làm suy giảm nhiều
tác dụng kết hợp của các chi tiết sống động và rõ rệt khác. Ngoài
ra, tuy thiếu hiệu quả, những mô tả này tạo sự chú ý của khán giả
và khiến khán giả phải suy nghĩ. Có thể đó là ý định của tác
giả: dùng cách mô tả khác thường để gây chú ý. Hơn nữa, những từ
ngữ này không đến nỗi tệ, vì khán giả hiểu được ý tưởng. Nhưng nếu
lối dùng đó bị lạm dụng qua cách so sánh khập khiễng hoặc không
thích đáng, sự thiếu hiệu quả sẽ có tác dụng tiêu cực và làm mất
đi cái chân thật và chính xác của cách diễn tả. Do đó, tôi không cổ
võ lối diễn tả này. Tôi không muốn sẽ có những diễn tả như
"giọng ca khúc khuỷu," "cây chẳng vui," "xe chẳng
buồn," "nhà chẳng ngơ ngác," "bầu trời chẳng ngạc
nhiên," "giọt mưa thú vị," "gió chẳng hoành
tráng," "vũng nước béo phì," "hơi thở gầy gò,"
v.v. Với khuynh hướng văn chương đoạt giải tại Việt Nam hiện nay, cái
hiểm họa này có vẻ sẽ thành sự thật.
Hoài
Linh dùng động từ mạnh, có tác dụng hiệu quả: trào, lên, bồng,
quấn, đốt, treo, thiêu, banh. Nên để ý là động từ mạnh cần phải có
chủ từ hoặc túc từ thích đáng. Thí dụ như "đốt" có chủ
từ là nhóm chữ "trái châu treo thay đèn lấp lánh" và túc từ
là "đêm đen." Cả hai chủ từ và túc từ rất thích đáng vì
trái châu tạo ra lửa và đốt đêm làm sáng màn đêm.
Một
đặc điểm trong "Tám Nẻo Đường Thành" là cách dùng câu hỏi
tu từ (rhetorical question). Ta thấy tác giả dùng kỹ thuật này vài
lần: "Xác ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy," "Súng
nào giết trẻ đêm đen/ Súng nào banh xác mẹ hiền," "Ðếm đi anh, đếm
đi anh/ Bao hồn oan đó." Câu hỏi tu từ là một mỹ từ (figure
of speech) dưới dạng câu hỏi để đặt vấn đề chứ không phải để kiếm
câu trả lời. Mặc dù là câu hỏi, câu hỏi tu từ có thể viết là lời
tuyên bố với câu hỏi ngầm và do đó không cần dấu hỏi ở cuối câu.
Với "Xác
ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy," tác gỉả không thực sự
hỏi ai là người chết, vì tác giả ngầm cho câu trả lời đó là xác VC
khi ông gợi ra lương thực gói trong người. Bằng cách dùng câu hỏi tu
từ và gợi ra câu trả lời, tác giả lôi cuốn khán giả vào câu chuyện
vì khán giả tham gia vào trả lời câu hỏi. Tương tự, câu "Súng
nào giết trẻ đêm đen/ Súng nào banh xác mẹ hiền" không thực sự
hỏi súng nào, vì ai cũng biết đó là AK-47 của VC.
Trong "Ðếm
đi anh, đếm đi anh/ Bao hồn oan đó," tác giả dùng biến dạng
của câu hỏi tu từ. Ông không đặt nó dưới dạng một câu hỏi, mà đặt ra
một sự việc rõ ràng. Bảo đếm một con số quá nhiều không thể đếm
được là một cách diễn tả tu từ. Lồng câu đó trong một ngụ ý con số
quá nhiều là cách dùng thậm xưng. Bằng cách phối hợp cả hai lối
dùng mỹ từ trong một câu, Hoài Linh làm nổi bật ý tưởng một cách
hiệu quả. Ta hãy xem vài thí dụ sau đây.
"Tại
sao anh giết em với thái độ im lặng như vậy?" (câu hỏi tu
từ vì người hỏi không thực sự muốn biết câu trả lời, thậm xưng vì
lối dùng "giết").
"Ai
là người làm tiêu tan tài sản với mấy ví xách Louis Vuitton
đó?" (Ông
chồng than phiền bà vợ tiêu xài hoang phí mua sắm đồ đắt tiền.)
Câu
hỏi tu từ rất thích hợp trong lối diễn tả về một sự kiện đau thương
vì nó tránh né những lời buộc tội khắt khe. Ngoài ra, như đã trình
bày ở trên, câu hỏi tu từ cho thấy bản chất nhân bản của người miền
Nam khi chất vấn kẻ đã gây ra cảnh đau thương đó.
Nói
tóm lại, tuy có vài từ ngữ thiếu hiệu quả trong việc diễn tả cảnh
tượng, toàn thể ca khúc "Tám Nẻo Đường Thành" tạo được cảm
xúc mạnh cho khán giả qua hình ảnh đau thương của nạn nhân cuộc chiến
trong Tết Mậu Thân tại Sài Gòn. Cách dùng câu hỏi tu từ rất hiệu
quả trong việc quy gán trách nhiệm cho Việt cộng với lời buộc tội
nghiêm khắc nhưng hàm chứa tính chất nhân bản của người miền Nam.
D.
Kết Luận
Ca
khúc "Tám nẻo đường thành" là một bài hát ghi nhận biến
cố lịch sử của cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân năm 1968 do Việt
cộng và cộng sản miền Bắc tổ chức. Bằng lối diễn tả chi tiế̀t cụ
thể, Hoài Linh mô tả sự đau thương tang tóc của những người dân vô tội
ở Sài Gòn, và những hành động dã man của Việt cộng. Qua cách dùng
câu hỏi tu từ, tác giả biểu hiện bản chất hiền hòa nhân bản của dân
miền Nam khi buộc tội Việt cộng là kẻ tạo ra cảnh chiến tranh điêu
tàn.
Tuy
không phải là một tác phẩm lịch sử, "Tám Nẻo Đường Thành"
có giá trị lịch sử to lớn vì nó là lời ghi nhận của nhân chứng
đương thời về một sự việc xảy ra. Dưới hình thức là một bài hát,
câu chuyện lịch sử đó được duy trì lâu dài như các bài dân ca, ca dao.
Người ta có thể không nhớ chi tiết một bài khảo cứu, nhưng lời nhạc
thường được nhớ lâu hơn. "Tám Nẻo Đường Thành" mô tả tính
chất dã man tàn bạo của cộng sản trong chiến tranh Việt Nam, và là
bằng chứng hùng hồn cho thấy lời biện hộ về đảng cộng sản "trước
tốt sau xấu" của những kẻ vỗ ngực là người cách mạng, hoặc
những kẻ ăn cơm quốc gia thờ ma cộng sản, chỉ là những lời chống
chế cho bản ngã ngu muội hoặc hung ác của họ.
CẢM
TẠ
Tôi
xin có lời cảm tạ các bạn trên trang mạng Dân Làm Báo, nhất là các
bạn Sài gòn, daubetangthuong, Enq Dudq, Tieu
Son, emSAIGON, mythanh, và bức xúc,
đã có lời khích lệ trong các bài về âm nhạc trước và giúp tôi có
ý định viết bài này, đặc biệt là lời yêu cầu của bạn bức
xúc.
Cao-Đắc Tuấn
danlambaovn.blogspot.com
__________________________________________
danlambaovn.blogspot.com
__________________________________________
Tài
Liệu Tham Khảo:
1.
Berman, Larry. 1996. The Tet Offensive, in "The Tet Offensive."
edited by Marc Jason Gilbert and William Head, Praeger, Connecticut, U.S.A.
2.
Cao-Đắc, Tuấn. 2014a. "Hồn lỡ sa vào đôi mắt em". 6-8-2014.
http://danlambaovn.blogspot.com/2014/08/hon-lo-sa-vao-oi-mat-em.html (truy cập 13-8-2014).
http://danlambaovn.blogspot.com/2014/08/hon-lo-sa-vao-oi-mat-em.html (truy cập 13-8-2014).
3.
Cao-Đắc, Tuấn. 2014b. " Một mai giã từ vũ khí" . 22-8-2014.
http://danlambaovn.blogspot.com/2014/08/mot-mai-gia-tu-vu-khi.html (truy cập 5-9-2014).
http://danlambaovn.blogspot.com/2014/08/mot-mai-gia-tu-vu-khi.html (truy cập 5-9-2014).
4.
Currey, Cecil. 1996. Giap and Tet Mau Than 1968: The Year of the Monkey, in
"The Tet Offensive." edited by Marc Jason Gilbert and William Head,
Praeger, Connecticut, U.S.A.
5.
Ford, Ronnie E. 1995. Tet 1968: Understanding the Surprise. Frank Cass, New
York, U.S.A.
6.
Ngô Vinh Long. 1996. The Tet Offensive and Its Aftermath, in "The Tet
Offensive." edited by Marc Jason Gilbert and William Head, Praeger,
Connecticut, U.S.A.
7.
Nguyễn Ðạt. 2012. Cầu chữ Y, cây cầu lịch sử. Đăng 16-5-2012.
http://www.nguoi-viet.com/absolutenm2/templates/viewarticlesNVO.aspx?articleid=148853&zoneid=307#.VFV9Z8J0xLM (truy cập 1-11-2014).
http://www.nguoi-viet.com/absolutenm2/templates/viewarticlesNVO.aspx?articleid=148853&zoneid=307#.VFV9Z8J0xLM (truy cập 1-11-2014).
8.
Nguyễn Ngọc Chính. 2012. Tướng Nguyễn Ngọc Loan và bức ảnh hành quyết. Đăng
14-10-2012.
http://chinhhoiuc.blogspot.com/2012/10/tuong-nguyen-ngoc-loan-va-buc-anh-hanh.html (truy cập 2-11-2014).
http://chinhhoiuc.blogspot.com/2012/10/tuong-nguyen-ngoc-loan-va-buc-anh-hanh.html (truy cập 2-11-2014).
9.
Nhạc Việt trước 75. Không rõ ngày. Tám Nẻo Đường Thành.
http://amnhacmiennam.blogspot.com/2013/06/tam-neo-uong-thanh-hoai-linh.html(truy cập 3-11-2014).
http://amnhacmiennam.blogspot.com/2013/06/tam-neo-uong-thanh-hoai-linh.html(truy cập 3-11-2014).
10.
Oberdorfer, Don. 2001. Tet! The Johns Hopkins University Press, Maryland,
U.S.A.
11.
Phạm Văn Sơn. 2012. Trận chiến Tết Mậu Thân 1968 (phần 8). Đăng
18-11-2012.
http://buonvuidoilinh.wordpress.com/2012/11/18/pham-van-son-tran-chien-tet-mau-than-1968-phan-8/ (truy cập 1-11-2014).
http://buonvuidoilinh.wordpress.com/2012/11/18/pham-van-son-tran-chien-tet-mau-than-1968-phan-8/ (truy cập 1-11-2014).
12.
Sơn Nam. 2006. Đất Gia Định - Bến Nghé Xưa & Người Sài Gòn. Trẻ,
Việt Nam.
13.
VNAF. Không rõ ngày. Rememberring ARVN.
http://www.vnafmamn.com/ARVN_soldier.html (truy cập 3-11-2014).
14.
Willbanks, James H. 2007. The Tet Offensive - A Concise History. Columbia
University Press, New York, U.S.A.
15.
Wikipedia. 2013. Thành Bát Quái. Sửa đổi chót: 12-7-2013.
http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_B%C3%A1t_Qu%C3%A1i (truy cập 2-11-2014).
http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_B%C3%A1t_Qu%C3%A1i (truy cập 2-11-2014).
16.
_____ . 2014a. Thành Gia Định (1836-1859). Thay đổi chót: 28-7-2014.
http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh_(1836-1859) (truy cập 4-11-2014).
http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh_(1836-1859) (truy cập 4-11-2014).
17.
_____. 2014b. Ceasefire. Thay đổi chót: 28-9-2014.
http://en.wikipedia.org/wiki/Ceasefire (truy cập 1-11-2014).
http://en.wikipedia.org/wiki/Ceasefire (truy cập 1-11-2014).
© 2014 Cao-Đắc Tuấn
No comments:
Post a Comment