Cao Huy Thuần
- Thời
Đại Mới Số 36, tháng 9, 2017
08/09/2017
.
(Tham luận tại Hội Thảo Hè, Budapest,
31-8-2017)
.
“Dân”, tiếng Pháp
là “peuple”, tiếng Anh là “people”. Rõ ràng. Nhưng “Bịp dân chủ nghĩa” là chữ của tôi bịa ra để
tạm dịch chữ “populisme” –
“populism”. Tại sao tôi bắt buộc phải bịa? Tại vì tiếng Việt không có từ.
Cái nạn “populisme” đang bành trướng tại Âu Mỹ này, ta chưa biết. Ta chỉ biết,
và quá biết, bà con của nó thôi: “démagogie”, ta
dịch là mỵ dân; “xénophobie”, ta dịch là bài ngoại.
.
Ba nhân vật mỵ dân
nổi tiếng: Donald Trump ở Mỹ, Marine Le Pen ở Pháp và, Viktor Orban ở Hungary. Ảnh:
David Parkins
.
“Populisme” bao gồm
hai khía cạnh đó, nhưng không phải chỉ thế. Nó mở rộng ra thêm nhiều khía cạnh
khác, lý thuyết hóa, ý thức hệ hóa, chính đáng hóa, để trở thành một cao trào
chính trị đe dọa các nước dân chủ lâu đời, đe dọa chính lý thuyết dân chủ làm nền
tảng cho các chế độ đó. Ta đã dân chủ đâu mà biết nó, cho nên không có tên để đặt
thì cũng là tất nhiên. Hình như bên nhà gọi nó là “dân túy”. Nếu “túy” là say,
là làm cho say, thì đó cũng chỉ là một khía cạnh thôi và cũng không phải là đặc
trưng của nó. Vả chăng, say sưa có khi là chính đáng: nghe Tuyên ngôn độc lập
mà không say à? Say ấy thì đẹp quá!
.
Mỵ dân, lừa dân, gạt
dân, phỉnh dân, làm cho dân say… tất cả đều có trong hiện tượng populisme.
Nhưng chính xác nó là gì, kẻ nạn nhân là Âu Mỹ hiện nay cũng không định nghĩa nổi.
Tại sao? Tại vì, xét về chiều ngang thì bất cứ ở đâu có chính phủ, ở đấy có chú
phỉnh, phỉnh là nghề của chàng chính trị gia, tả hay hữu không khác; còn xét về
chiều dọc thì thiếu gì dấu chân của nó trong lịch sử? Vậy thì, nó là một hay
khác với tổ tiên của nó trong các chế độ trước đây, nó là một hay khác với bà
con của nó ở tứ xứ? Đề tài quá rộng, cho nên tác giả nào viết về populisme gần
đây đều rào đón khiêm tốn: tôi nói chuyện ngày nay, không nói xa xôi; tôi nói về
đe dọa mà các nước Âu Mỹ đang gặp, không nói ở đâu khác.
.
Tôi dài dòng nhập đề
như vậy là cốt ý nói rằng: ở đây, các tác giả lúng túng trong việc định nghĩa
chính xác như vậy, thì làm sao tôi khỏi lúng túng trong việc tìm từ để dịch?
Đành bịa thôi. Và tôi dùng từ “bịp” là vì tôi đặt trọng tâm trên một mánh khóe
của các tay populiste mà các tác giả đáng kính cho là đặc trưng: đánh lộn
sòng. Đánh lộn sòng cái chữ, cái khái niệm “dân” trong triết lý dân chủ của
thế kỷ Khai Sáng. “Dân”, trong triết lý ấy, là một khái niệm trừu tượng, không
thấy được. Các tay chính trị gia populiste sử dụng chính cái khái niệm ấy nhưng
biến thể nó từ trừu tượng thành cụ thể, từ vô hình thành có xương có thịt. Phải
khởi đi từ đó, từ những khó khăn bất toàn mà các chế độ dân chủ ngày nay gặp phải
trong quá trình hiện thực hóa lý thuyết “dân là chủ tể” mới nắm được hình thù
diện mạo của hiện tượng populisme. Vậy, trước hết, “dân” là ai trong lý thuyết
dân chủ? Và “chủ quyền thuộc về dân” là dân nào? Tất nhiên, tôi phải đi vào triết
lý chính trị.
.
“Dân” là một thực
thể xã hội. Có những cá nhân tập hợp thành một tập thể. Có ông A bà B, chàng
trai mười tám, ông già tám mươi, kẻ giàu người nghèo, ai cũng khác ai. Từ thực
thể xã hội chẳng ai giống ai đó, lý thuyết dân chủ biến thành một giả tưởng
chính trị, trong đó ai cũng như ai, có quyền như nhau, bình đẳng trước pháp luật.
Đó là “dân”. Nhưng ông A bà B thì có miệng để nói. Dân giả tưởng kia nói làm
sao, miệng đâu để nói lên quyền của mình? Thì phải mượn miệng của những người
có thực. Những người đó là đại diện của “dân”: đó là chính thể dân chủ đại diện
mà ai cũng biết. Thế nhưng cũng có lúc dân giả tưởng kia cũng nói được. Miệng của
họ là lá phiếu. Và bởi vì nguyên tắc là bình đẳng, miệng ai cũng giống miệng
ai, lời nói có giá trị là của con số: của đa số. Đó là dân chủ đa số mà ai cũng
biết. Chế độ dân chủ khó
lòng quan niệm ngoài hai thể thức đó: đại diện và đa số. Ấy vậy
mà ngay cả trên lý thuyết, vấn đề không đơn giản.
.
Câu hỏi đặt ra là:
cái gì biện minh tối hậu cho giải pháp đại diện? Vì không thể áp dụng dân chủ
trực tiếp được, cho nên phải thông qua đại diện? Hay là vì chế độ đại diện tự
nó có những đặc điểm tích cực mà không chế độ nào khác có được? Trong lịch sử học
thuyết chính trị, câu hỏi này chưa hề được giải quyết ổn thỏa. Một, làm sao tin
được rằng các người đại diện nói lên “ý muốn tổng quát” – “volonté
générale” trong Rousseau – chứ không phải ý muốn riêng của họ? Hai, vì “dân” là
một thực thể xã hội không đồng nhất, làm sao tin được rằng thảo luận giữa kẻ
giàu người nghèo, giữa người vô học với người học thức, có thể đưa đến một quyết
định tốt? Và đa số, ai bảo đảm đa số là có lý? Trong lịch sử học thuyết chính
trị, Aristote không chọn chế độ dân chủ vì ông cho đó là chế độ của người nghèo
chống lại người giàu, chẳng khác nào chế độ thiểu số là của người giàu chống lại
người nghèo. Ông nói: khi một thành phần xã hội (nghèo-giàu, học thức-vô học…)
nhảy vào tranh luận về ích lợi chung, nền Cộng Hòa sẽ bị hủ hóa. Platon nặng nề
hơn: ông nói “dân” (demos) trong chế độ dân chủ là ngu dốt, trì trệ, đầy phi lý
tính. Chẳng khác gì anh đầu bếp kết án ông thầy thuốc là chẳng biết gì về trẻ
con khi bắt chúng uống thuốc đắng thay vì cho ăn kẹo như anh ta làm.”Dân” ấy,
ông chế giễu, chỉ biết nghe dụ dỗ bùi tai của các tay hùng biện. Ngay cả
Rousseau, ông tổ của lý thuyết dân chủ trực tiếp, cũng nói về “dân” như là một
“đám đông mù quáng, không biết mình muốn gì, bởi vì hiếm khi biết cái gì là tốt
cho mình”. Hegel nói không khác: “Biết mình muốn cái gì, hơn thế nữa, biết cái
gì lý trí muốn, là kết quả của tri thức và của khả năng biết phân biệt sâu sắc
– điều mà dân không biết được”.
.
Thế mà “dân” ấy lại
được xem như một đơn vị chính trị duy nhất phán ra quyết định chính trị trên đó
chế độ dân chủ làm nền tảng để cai trị. Chế độ dân chủ chỉ có một cách biện
minh quyết định theo đa số thôi: quyết định đó là chính đáng. Nhưng tính chính
đáng ấy chỉ dựa trên một tiêu chuẩn hình thức: đó là thể thức biểu quyết. Đứng
về phương diện nội dung, nếu một quyết định là xấu, là tai hại, nó còn chính
đáng không? Để trả lời, chế độ dân chủ chỉ có cách đưa ra một giả thiết: giả
thiết rằng biểu quyết theo đa số và bình đẳng đem lại nhiều khả năng nhất để đi
đến quyết định tốt nhất bởi vì quyết định ấy đã được bàn cãi, thảo luận một
cách tự do để ai nấy đều thông suốt.
.
Từ xưa, giả thiết ấy
đã bị nghi ngờ. Platon đề nghị một biện pháp lãnh đạo khác mà ông gọi là “chính
phủ của triết gia” (“gouvernement des philosophes”). Ngày nay, không ai giao
quyền chính trị cho các triết gia nữa, nhưng, dưới một cái tên tương tự, lắm
khi người ta cầu viện đến ý kiến của các “nhà minh triết”, các “hiền nhân”, một
thứ “gouvernement des sages”. Tocqueville gọi đó là một thứ “độc đoán thông
minh” (“despotisme intelligent”). Quyết định theo đa số thì cũng là độc đoán vậy:
độc đoán của đa số! Mà đa số ấy, không thiếu gì lý thuyết gia ngày nay, theo vết
của người xưa, chĩa mũi dùi vào tính phi lý, vào những quyết định không theo lý
trí mà theo xung động. Chỉ cần đọc nhan đề một quyển sách của một tác giả Mỹ gần
đây thôi, Bryan Caplan, “The Myth of the Rational Voter. Why Democracies Choose
Bad Policies” (“Huyền thoại về người bầu phiếu có lý tính. Tại sao các chế độ
dân chủ lựa chọn những chính sách dở?”), đủ thấy vấn đề thời đại nằm trong câu
hỏi đó. Tại sao? Phải chăng nên nhường lại cho các chuyên gia một phần quyền lực
chính trị để quyết định cho toàn thể trong những vấn đề mà “dân”, đầy phi lý
tính, đầy xung động, có cơ đưa đến những quyết định xấu? Đi sâu hơn: giữa “dân”
vô khả năng, và chuyên viên có thẩm quyền, chế độ dân chủ ngày nay phải ứng xử
thế nào để đem lại hiệu quả? Câu hỏi đó cứ chờn vờn hoài, không giải quyết ổn
thỏa được trong Cộng Đồng Âu châu. Giữa Ủy Ban Âu châu (Commission européenne)
và Quốc hội Âu châu, trọng tâm quyền lực nằm ở đâu? Ở cơ quan dân cử? Ở bộ máy
chuyên viên xa vời dân chúng? Các tay populiste tha hồ mượn danh nghĩa “dân” để
tấn công vào một “bộ máy kỷ trị” vô hồn, lương tiền rủng rỉnh tận Bruxelles.
Những khó khăn, những
khủng hoảng đó mà khái niệm “dân” gặp phải ngày nay, giúp các tay populiste mượn
danh nghĩa “dân” để đánh lộn sòng. Miệng họ nói “dân” nhưng “dân” của họ không
phải là “dân” trong Rousseau. “Dân” của họ là ai?
.
Như tôi đã nói ở
trên, phải khởi đi từ đó để nhận diện hiện tượng populisme. Là ai, “dân” của họ?
Là họ! Chấm dứt trừu tượng. Dân là ta, cụ thể. Chấm dứt luôn đa số. Vì “dân” là
ta 100%. Trăm phần trăm! Không phải 99%. Ta là 100%, đó là chủ thuyết của
populisme. Cho nên chấm dứt trung gian. Chấm dứt chính thể đại diện. Chấm dứt
dân chủ đa số. Đại diện bây giờ là lãnh tụ. Lãnh tụ nói là 100% ấy nói. Ý muốn
mà lãnh tụ nói ra là ý muốn của tất cả, rõ ràng, cụ thể, chẳng chút trừu tượng.
Ai phong chức đại diện cho lãnh tụ? Lãnh tụ tự phong. Lãnh tụ là độc quyền đại
diện. Ở đâu có populisme, ở đấy có lãnh tụ tự phong. “Tôi là dân, ông là ai?”,
lẫm liệt như thế, Erdogan của Thổ Nhĩ Kỳ tự phong trước mặt đối lập.
Thần phục lãnh tụ: ấy
là đặc điểm thứ nhất của populisme. Lãnh tụ không nhất thiết phải có hấp lực
nhưng phải có tài đánh động lên được cảm tính, xung động, thù ghét trong lòng
người. Tả hay hữu giống nhau ở mặt này, Mélenchon hay Le Pen không khác.
.
“Ta là 100%” là đặc
điểm thứ hai. Vì sao trăm phần trăm? Vì tất cả những ai không phải là ta thì đều
không phải là “dân”. Ai vậy? Bọn élite, thượng tầng. Bọn này “tous pourris”, hủ
nát tất tần tật, về luân lý, về chính trị, thối um, không phải là “dân” vì
“dân” là trong sạch, thuần túy, chỉ dân thuần túy ấy mới là “dân”. Đó là “dân
Phần Lan gốc” hoặc là “dân Phần Lan đích thực”, chẳng có liên hệ gì với bọn
Rom, bọn Gitans, mà lớp thượng tầng kia nâng đỡ ở Đông Âu để xã hội hậu cộng sản
ngày nay đầy dẫy bọn trộm cắp, cướp bóc. Đó là “real Americans” của Trump, chẳng
ăn nhậu gì với bọn ô mô nam, ô mô nữ, phụ nữ chủ nghĩa, phong trào dân quyền, bảo
vệ môi trường, bênh vực da đen, tả khuynh miền duyên hải Đông Tây, nhất là bọn
học thức cao có cái đầu quốc tế. Chính bọn này bầu cho Obama, siêu đẳng thượng
tầng của Harvard, lên tổng thống: Obama là tay đào ngạch để trà trộn vào “dân”
của Trump, không phải “birthers”. Ted Cruz, người tranh cử với Trump cũng vậy,
Cruz sinh ở Canada, đâu phải “natural born citizens”. Bọn Mễ, bọn Hồi, bọn trốn
nạn chính trị tứ xứ, đất Mỹ xây hàng rào.
.
“Trăm phần trăm” là
thế. Ai không phải là ta, kẻ ấy tự gạt mình ra khỏi “dân”. “Dân” là “dân tộc
ròng” “dân bình thường”, trung lưu lớp dưới, kể cả thợ thuyền trước đây mắc mưu
cộng sản. Dân ấy là trong sạch, đạo đức, luân lý. Tại sao? Tại vì đã gạt ra
ngoài những gì là thối nát của “système”. Cực hữu đâu đâu cũng cùng một giọng:
bài “bộ máy”, bài thượng lưu, bài Cộng đồng Âu châu, bài ngoại, bài di
cư, bài toàn cầu hóa. Bài, bài, bài… populisme là chủ nghĩa gạt bỏ. Họ đánh
đúng tâm lý sợ hãi, ghét bỏ của quần chúng trước những khó khăn đang giáng xuống
đầu các chế độ dân chủ về mọi mặt, kinh tế, chính trị, xã hội, khủng bố, cuồng
tín tôn giáo, chiến tranh từ xa với làn sóng tỵ nạn đe dọa. Phải vận dụng tối
đa lý trí mới hiểu được “ý muốn tổng quát” của Rousseau; với populisme, dễ ợt, nó
rành rành trước mắt, hiển nhiên, chẳng cần giải thích lôi thôi. Đối lập muốn
tranh luận trên đài với Orban? Orban trả lời:
“Ngày nay, chúng ta không cần tranh luận về những biện
pháp chính trị này nọ, giải pháp là hiển nhiên trước mắt […] Tôi chắc chắn quý
vị đã có lần thấy phải làm gì khi một cây lớn ngả xuống trên đường vào lúc đông
người. Trong những trường hợp như vậy, luôn luôn có hai loại người. Loại người
đầy lý thuyết lớn trong đầu sẽ bắt đầu bằng những thảo luận về cách dời cây đi,
thao thao bất tuyệt giảng nghĩa cho các người khác những lý thuyết hoa mỹ, những
lời khuyên thông thái. Loại người thứ hai là bắt tay vào việc, dời cây tức khắc.
Thưa quý bà, thưa quý ông, chúng ta phải hiểu rằng chẳng có lý thuyết nào cần
thiết để vực dậy kinh tế của ta: chỉ cần xắn tay áo lên và đây là lúc”.
.
Chỉ cần thế thôi và
lãnh tụ là người nắm bắt lấy cái hiển nhiên ấy để truyền thẳng vào tim của
“dân”, chẳng cần trung gian. Trump có cách nói tương tự, vắn tắt hơn nữa, chẳng
cần lập luận, chỉ cần “Think about it” bằng những cái tweet của ông trong thời
gian tranh cử. Đây là tweet gửi ngày 6-1-2016 sau biến cố ở Köln trong đêm cuối
năm 2015: “Tại Đức tấn công ồ ạt vào dân chúng do bọn di cư tỵ nạn được phép nhập
vào lãnh thổ Đức. Đêm cuối năm Saint Sylvestre đã trở thành tai họa. Think
about it!”. Tweet gửi ngày sau đó, 7-1-2016: “Một người bị hạ sát trong trạm cảnh
sát tại Paris. Nhà cầm quyền Pháp vừa loan báo rằng đe dọa khủng bố đang vọt
lên mức cao nhất. Nước Đức hoàn toàn hỗn loạn; tội phạm nặng nhất xảy ra ở đấy.
Think about it!”. “Dân” của Trump think about it, láo mấy cũng thành thiệt. Hiển
nhiên!
.
Đó là đặc điểm thứ
ba của populisme: chẳng cần chuyện trò lôi thôi với lý trí, trực chỉ tấn công
vào đam mê, những đam mê mà Spinoza gọi là “đam mê buồn bã”: thù ghét, cuồng hận,
sợ hãi, bạo lực… Những đam mê ấy đang thắng thế ở khắp nơi, như sẵn sàng chờ đợi
các tay populiste châm ngòi để nổ. Những Trump, những Orban, những Le Pen, những
Brexit, những Kaczynski tha hồ khai thác bằng một thứ ngôn ngữ chợ búa, láo
khoét, thô bỉ, mạ lỵ, khiêu khích.
.
Họ lên như diều gặp
gió, bởi vì, như một nhận xét đã bắt đầu quen tai, dân chủ ở Âu châu đã “mệt mỏi”.
Mệt mỏi, một phần dân chúng không đi bầu phiếu nữa, hoặc thả cái mệt mỏi ấy vào
thùng phiếu. Mệt mỏi, dân chúng muốn thay đổi, và thay đổi nhanh, kết quả phải
trông thấy trong tức khắc. Mà chế độ dân chủ thì thể thức chậm chạp, biểu quyết
lòng thòng, không thể thay đổi nhanh được. Thì dân chúng mất kiên nhẫn, đổ giận
dữ lên chế độ, nghe xúi giục vô trách nhiệm, bán trời không văn tự!
.
Bài học ngày nay
cho Âu châu là gì? Ngoài việc phải bổ túc dân chủ đại diện bằng “dân chủ tham dự
” mà ai cũng nói, bây giờ ai cũng nhấn mạnh sự cần thiết của giáo dục. Giáo dục
trong xã hội, giáo dục từ trên ghế nhà trường. Dân chủ là một quá trình lịch sử
dài hằng thế kỷ, Âu Mỹ may mắn mà đạt được, đừng nhìn kết quả kinh tế nhảy vọt ở
đâu đâu mà quên phức máy chém với Thiên An Môn. Có điều là các nước dân chủ Âu
châu quá thiên về lý trí mà quên mất tình cảm, nhường cái phần quan trọng ấy
trong con người cho các tay phù thủy bịp bợm. Những “đam mê buồn bã” kia, chỉ
có giáo dục mới thay thế được bằng những đam mê tích cực: thương thay thế cho
ghét, thương cái chậm chạp của dân chủ để bền chí, kiên nhẫn mà thay đổi. Dân
chủ cũng phải biết hướng vào tình cảm. Vào đạo đức.
Tôi mượn cái ý này
để nói đôi lời có liên quan đến Việt Nam của chúng ta.
Trong lý thuyết của
Rousseau về hợp đồng xã hội, ông cắt nghĩa: Khi từ bỏ tình trạng thiên nhiên
nguyên thủy để thành lập xã hội, mỗi người cam kết từ bỏ tất cả quyền nguyên thủy
của mình cho tập thể. Ai cũng từ bỏ ngang nhau như thế, tức là chẳng ai mất, chẳng
ai được, mỗi người nhượng thì mỗi người nhận lại được từ xã hội toàn vẹn những
quyền đã nhượng, chẳng ai lệ thuộc ai, ai cũng tự do như trước. Tập thể đó là
dân và dân là chủ tể. Mỗi thành viên là thành phần của chủ tể. Tuân theo luật của
chủ tể là tự do, vì đó là tuân theo “ý muốn tổng quát” mà mỗi thành viên đóng
góp vào.
Cắt nghĩa này tinh
tế quá, đâm ra khó hiểu. Nhưng phải hiểu để phân biệt với populisme. “Ý muốn tổng
quát” không phải đơn thuần là tổng số những ý muốn riêng. “Ý muốn tổng quát”
cũng không phải là ý muốn của tất cả hay của đa số. Rousseau đưa vào đây một yếu
tố luân lý để phân biệt hai thế giới. Một mặt, thế giới của những quyền lợi
riêng, của những ý muốn riêng, những hành vi riêng. Một mặt, thế giới của quyền
lợi chung, của ý muốn chung. Ý muốn chung ở đây là ý muốn nhắm đến quyền lợi
chung chứ không phải quyền lợi riêng. Hai thế giới ấy hoàn toàn khác biệt nhau
về bản chất. Thế giới thứ hai là thế giới của Dân, Dân như là chủ tể. Là chủ tể,
Dân chỉ có thể nhắm đến quyền lợi chung mà thôi. Trái lại, mỗi thành viên, vừa
là con người cá nhân, vừa là con người xã hội, có thể có hai ý muốn. Như là người
cá thể, con người có thể nghe theo bản năng tự nhiên, ích kỷ, chỉ nghĩ đến
mình, đến quyền lợi riêng. Nhưng con người xã hội trong nó hướng đến quyền lợi
chung “trong sự im lặng của những đam mê”. Tự do – tức là tự do nguyên thủy được
biến thể – chính là khả năng mà mỗi người đều có để làm ngự trị ý muốn tập thể
trên ý muốn riêng, khả năng xóa đi tình thương ích kỷ riêng cho mình để làm nảy
nở tình yêu đoàn thể. Tuân theo “chủ tể” đó, “dân” đó, tức là tự do, tự do đích
thực.
.
Vâng, không dễ gì để
được thuyết phục bởi một lý thuyết trừu tượng như vậy. Không tưởng chăng? Rất dễ
kết luận như thế. Nhưng càng ngẫm nghĩ ta càng thấy gần với Rousseau hơn bao giờ
cả trong thời đại khủng hoảng dân chủ, bành trướng populisme này. Phải thấy rằng
cái hợp đồng xã hội mà Rousseau lập thuyết là hợp đồng thỏa thuận giữa những
con người đã có ý muốn, đã có ý thức làm cho tập thể vốn là chưa có, vốn chỉ là
trừu tượng, thành ra có, thành ra hiện hữu thực sự. Mầm mống luân lý nằm trong
ý muốn ấy, ý thức ấy. Nghĩa là: cái hợp đồng thực sự là “ký” giữa những cái
“tôi” và cái “chúng ta”; cái “chúng ta” ấy chưa hiện hữu trước khi có hợp đồng,
nhưng hiện hữu ngay lúc thỏa thuận. Hành ví thiết lập tập thể chính trị và hành
vi của mỗi người cam kết với tập thể là đồng thời với nhau. Như vậy, Nhà nước
là “chúng ta”, và cái “chúng ta” ấy có được là do ý muốn của mỗi cái “tôi” hướng
đến “mọi cái tôi” bây giờ là mọi công dân, thành phần như nhau của tập thể, và
đều có ý muốn như nhau làm cho tập thể hiện hữu, tồn tại. Điều đó giả thiết rằng
mỗi người tương đối hóa những đòi hỏi của mình để công nhận những đòi hỏi của
người khác cũng là chính đáng. Như vậy là trái với tính thiên nhiên của con người
quá chăng? Đúng. Và chính Rousseau cũng công nhận. Cho nên ông mới nói: tất cả
nghệ thuật chính trị là “đổi tính thiên nhiên” của con người –
“dénaturalisation”. Cất đi cái hiện hữu tuyệt đối của nó, thế vào đó một hiện hữu
tương đối, đưa cái “tôi” vào cái đồng nhất, thế nào để cho mỗi người nghĩ rằng
mình không là một nữa, mà là thành phần của đồng nhất, đồng cảm với đồng nhất ấy.
Ông viết như vậy trong tác phẩm Émile (Livre I, &IV). Cũng vậy, ông viết
trong Contrat social: “Người nào tự nghĩ mình có khả năng để thành lập Dân, phải
cảm thấy có thể thay đổi bản tính người, biến đổi mỗi người từ một tổng thể
hoàn hảo, lẻ loi, thành thành phần của một tổng thể lớn hơn mà người đó nhận lại
được đời sống và hiện hữu” (Livre II, &II).
.
Ta hiểu vì sao
trong Nhà nước, mỗi người vừa là “công dân”, vừa là “thần dân” (sujet). Công
dân, vì tham dự vào “chủ tể”, Dân là chủ tể. Thần dân, vì phải tuân theo luật
mà Nhà nước ban hành. Trong cả hai tư cách, nếu mỗi người không có ý thức về
trách nhiệm, tập thể không tồn tại được. Ý thức trách nhiệm ấy là yếu tố luân
lý không thể thiếu. Nói rằng con người phải biết biến đổi tính thiên nhiên của
mình là lối nói triết lý. Dễ hiểu hơn, có thể nói: con người phải biết trưởng
thành trong ý thức, trong đạo đức. Sự trưởng thành ấy, Rousseau nói đã xảy ra
khi con người chuyển từ giai đoạn sống theo thiên nhiên qua tình trạng sống
trong xã hội. Ý thức về công bằng thay thế cho bản năng, tiếng nói của bổn phận
thay thế cho những xung động tham muốn của thể xác, lý trí được vận dụng để suy
xét hành động. Tập thể chính trị mà Dân là chủ tể là một tập thể luân lý.
.
Tôi biết: nhiều tác
giả đã vẽ một đường thẳng nối kết tư tưởng của Rousseau với Hegel. Ý họ muốn
nói rằng, coi chừng, cái “chúng ta” ấy có ngày nuốt sống cái “tôi”. Tôi biết thế,
nhưng tôi muốn suy ngẫm về Rousseau trước đe dọa của populisme ở tứ xứ và trong
tình trạng dân chủ mệt mỏi này ở Âu châu. Làm sao diễn tả tư tưởng của Rousseau
một cách thuyết phục hơn, nhất là về điểm con người thiên nhiên vụt thay đổi bản
tính khi cam kết bước vào hợp đồng xã hội?
.
Tôi đang bối rối về
câu hỏi đó thì bỗng nhận được bài diễn văn của Mark Zuckerberg, cha đẻ của
Facebook, đọc tại Harvard trong ngày lễ tốt nghiệp hàng năm của đại học này,
ngày 25-5-2017, đúng lúc tôi viết bài này. Ngay câu đầu, khi bắt đầu vào đề,
tôi đã có cảm tưởng Zuckerberg dúi vào tay tôi cái chìa khóa. Ông viết: “Hôm nay, tôi muốn nói chuyện với các bạn về
ý nghĩa mà ta trao cho đời sống của ta”. Zuckerberg không phải là triết gia
để nói chuyện lý thuyết trừu tượng kiểu Rousseau, cũng không phải là đạo đức
gia để viễn vông về luân lý trong đời sống. Quý hóa quá, chàng trai trẻ này là
nhà khoa học, lại là nhà tư bản kinh doanh, chỉ có kinh nghiệm làm ăn bản thân,
chỉ có vốn liếng cụ thể để kể, một người như thế đúng là người đứng vững trên đất
để nói chuyện trên cao. Câu tiếp theo của ông càng làm tôi tin tưởng hơn nữa: “Nhưng tôi không phải đến đây để giải đáp
cho các bạn bằng cách nào các bạn phải bắt đầu để tìm cái ý nghĩa đó”. Tất
cả tinh hoa của bài diễn văn nằm trong hai chữ “bắt đầu” ấy. Tôi có cảm tưởng nắm
được chìa khóa bởi vì tất cả tinh tế của Rousseau cũng nằm nơi cái điểm bắt đầu:
bắt đầu từ tình trạng thiên nhiên qua tình trạng xã hội. Tôi đọc câu tiếp theo
ngay sau đó:
.
“Thách đố của thế hệ chúng ta là tạo ra một thế giới
trong đó mỗi người trả lời được tại sao mình sống, mình sống để làm gì. Cái ý
nghĩa ấy làm phát sinh ra mối tình cảm mình thuộc vào một cái gì cao hơn mình,
mình là có ích, mình phải làm việc cho một cái gì tốt hơn cho tương lai. Ý
nghĩa, chính là cái tạo ra hạnh phúc thực sự”.
.
Nhưng cái ý nghĩa
đó, bạn tìm ở đâu? Nếu bạn bắt đầu bằng cách loay hoay tìm ý nghĩa thì bạn
không tìm ra đâu. Hãy bắt đầu bằng hành động, bằng dấn thân. Chính trong hành động
mà mình mới nảy ra tình cảm mình thuộc vào một cái gì cao hơn, và khi đó thì mới
thấy ra ý nghĩa cho đời sống. Hãy bắt đầu một cách gần như bản năng, gần như trực
giác, instinctively, chưa thấy gì rõ rệt.
“Tôi không biết làm thế nào để kích thích một triệu
người dấn thân vào bất cứ việc gì. Nhưng tôi xin thổ lộ với các bạn một bí mật:
chẳng ai biết làm thế nào lúc bắt đầu. Ý nghĩ không bao giờ đến như đã soạn sẵn.
Ý nghĩ dần dà được mài dũa trong hành động. Các bạn chỉ cần nhảy vào”.
Chỉ cần nhảy vào.
Tôi nghĩ con người thiên nhiên của Rousseau cũng nhảy vào hợp đồng xã hội như vậy.
Nhảy vào, và bỗng thấy mình đổi khác, bỗng khám phá ra có cái gì cao hơn cái
“tôi”. Và khám phá ra ý nghĩa. Thật vậy:
“Các bạn cũng không phải chỉ tìm ý nghĩa cho đời sống
của chính mình […] Hãy bắt tay làm những việc lớn, không phải chỉ để đem lại tiến
bộ, mà là để tạo ra ý nghĩa. Làm những dự án lớn thích đáng là công việc đầu
tiên mà chúng ta có thể làm để tạo ra một thế giới trong đó mỗi người có một mục
đích trong đời sống […] Bây giờ là lúc đến phiên của chúng ta để định nghĩa một
hợp đồng xã hội mới cho thế hệ của chúng ta”.
Zuckerberg nói tại
Harvard, trước tinh hoa của nước Mỹ, nên ông nói đến những “dự án lớn”. Nhưng
đâu cần phải có dự án lớn. Bất cứ dự án nào, dù khiêm tốn, một hoạt động từ thiện
chẳng hạn, đều giúp chúng ta thấy cái cao hơn cái “tôi” khi hành động, và ý
nghĩa nằm trong đó. Hạnh phúc cũng nằm trong đó.
Các anh chị thân mến,
nói chuyện người là để đi đến kết luận về chuyện chúng ta. Hơn hai mươi năm rồi,
chúng ta làm hội thảo hè để thiết tha với dân chủ. Bây giờ, hoàng hôn của một đời
người, là lúc chúng ta phải kết luận thôi: dân chủ không thể có được ở Việt Nam chừng nào bộ máy cứ
nói mà không hành động, không nhảy vào. Càng nói, dân chủ càng xa dần,
như con tàu chở tù nhân ra Côn Đảo trong bài hát ngày xưa: “Kìa xa xa nơi Côn Đảo
ú ù…” Dân không phải là lãnh tụ. Lãnh tụ không nói thay được cho dân. Chừng nào
lãnh tụ chưa ký với dân một hợp đồng xã hội để nhảy vào, chừng đó lãnh tụ còn ở
trong rừng rú của tình trạng thiên nhiên, chẳng biết đạo đức là gì vì chẳng biết
cái gì là cao hơn chính mình, cái gì là đáng sống hơn chính đời sống của mình,
cái “tôi” gì phải từ giã, dứt khoát. Cám ơn các anh chị.
_____
Chú thích:
– Xin các anh chị
miễn cho tôi những chú thích tỉ mỉ không cần thiết cho một bài viết buồn trong
buổi chiều hôm. Phần chính kiến thức về populisme, tôi chọn từ hai quyển sách:
Catherine Colliot-Thélène et Florent Guénard, Peuples et populisme, Puf, “La
vie des idées”, 2017, và Yan-Werner Müller, Qu’est-ce que le populisme? Définir
enfin la menace, Premier Parallèle, 2016.
– Diễn văn của Mark
Zuckerberg tại Harvard, báo Le Monde (28-29/5/2017) của Pháp dành nguyên cả một
trang để dịch phần lớn với nguyên nửa trang đầu để đăng hình của diễn giả tại
Harvard. Trân trọng văn hóa đến thế, các anh chị ơi, ôi, báo chí của một nước
văn minh!
Tôi đối chiếu
nguyên bản tiếng Anh và bản dịch tiếng Pháp để dịch vài chỗ khó diễn ra tiếng
Việt một cách giản dị. Những chỗ tôi trích dẫn đôi khi lấy từ nhiều đoạn khác
nhau đặt chung vào một câu cốt để bài viết dễ đọc.
– Tôi ghi thêm một
câu danh ngôn của ông Trump, phát biểu ngày 5-8-2017, ngay sau khi ông Chưởng
lý tuyên bố sẽ triệu tập một hội thẩm đoàn đặc biệt để xét cáo trạng tố cáo ông
Trump đã có bí mật liên lạc với chính quyền Nga trong mùa tranh cử tổng thống:
“Đó là bọn Dân chủ bày đặt… Có ai thấy người Nga nào ở Ohio không? Có ai thấy
người Nga nào ở Pensilvania không?” Đáng ghi vào từ điển populisme. Thế nhưng
1/3 dân chúng Mỹ vẫn ủng hộ lãnh tụ Trump.
– Lại xin ghi thêm
vài câu của ông Viktor Orban. Vài ngày trước khi đi hội thảo, tôi đọc được
nguyên một trang lớn trong báo Le Monde (25-8-2017) về “Nước Hung: ngã tư của
các lực lượng cực hữu” trong đó tất nhiên có nói nhiều đến vị đương kim thủ tướng
của nước mà chúng ta đang mượn kinh đô để hội thảo. Trích vài câu này trong báo
là để khen ông Viktor Orban chứ không phải để đả kích đâu nhé: “Thủ tướng Hung
nói đến một “xâm lăng”. Trong một diễn văn đọc ngày 25-7-2017, ông vẫn còn cho
rằng “không có bản sắc văn hóa nếu không có một tập hợp chủng tộc bền vững”.
Ông cũng nói sẽ đấu tranh để “Âu châu vẫn là của người Âu châu”, chống lại “các
tay bàn giấy của Bruxelles”, các “báo chí truyền thông”, các “nhà trí thức
libéraux” đồng minh với “các giới kinh doanh toàn cầu hóa” “sửa soạn để Âu châu
hiến lãnh thổ của mình cho một tân Âu châu trà trộn chủng tộc và Hồi giáo hóa”.
Vì sao “khen” ông?
Vì rằng ông là đại bợm populisme, lại là lý thuyết gia của “démocratie
illibérale”, nhưng ông vẫn vui vẻ mở cửa đại học đón chúng ta hội thảo chỉ
trích ông. Lời cám ơn trước hết, xin gửi đến ông.
© Thời Đại Mới
No comments:
Post a Comment