01/08/2017
Đền Sách Cấm
Parthenon, trái, sáng tác phẩm của nữ nghệ sĩ Argentina, Marta Minujín, phối hợp
thực hiện với lễ hội nghệ thuật documenta14 tại Kassel, Đức Quốc, 2017 với
100,000 cuốn sách của 170 ấn bản đã từng bị cấm trong kho tàng văn học nhân loại.
Cuộc triển lãm mở cho công chúng xem từ ngày 10 tháng Sáu tới ngày 17
tháng Chín tới. (Ảnh documenta14). Phải, khách thăm đền chiêm ngưỡng những
cuốn sách bọc trong giấy nhựa quấn quanh các cột đền. (Ảnh Gordon Welters/The
New York Times)
Bản tin của tờ báo điện tử Atlas Obscura tới hộp thơ
hôm 19 tháng Bẩy có một cái tựa gợi óc tò mò của tôi.
“Một Đền Sách Cấm Parthenon Dựng tại Nơi Đã Từng
Dùng Để Đốt Sách.” Nơi đã chứng kiến cảnh tượng đốt sách đó là khuôn viên Viện
Bảo Tàng Fridericianum của thành phố Kassel, nguyên xưa là một thư viện, nơi
vào năm 1933 Đức Quốc Xã đã đốt khoảng 2,000 cuốn sách trong cái gọi là Chiến dịch
Chống lại Tinh thần Phản Đức Quốc.
Kassel nằm cách Berlin về phía tây nam khoảng 4 tiếng
lái xe, nơi cứ mỗi năm năm một lần diễn ra lễ hội nghệ thuật kéo dài nhiều ngày
trưng bầy các nghệ phẩm hiện đại có tên là documenta (không viết hoa chữ d).
Hình thành vào năm 1955, với tên nguyên thủy là Society of Western Art of the
20th Century sau đổi thành documenta, tổ chức này có mục đích
trưng bầy những tác phẩm mà Đức Quốc Xã cho là “sa đoạ” và đã hủy diệt, trong
đó có cả nhiều tác phẩm hội hoạ nổi tiếng của các hoạ sĩ thuộc trường phái trừu
tượng và lập thể hồi đầu thề kỷ 20. Năm nay, documenta triển lãm song song với
thành phố Athens cũng trong khuôn khổ trưng bầy những tác phẩm nghệ thuật, kể cả
phim ảnh, có tính cách hiện đại, khai phá. Chỉ tại Kassel mới có dựng Đền Sách Cấm.
Năm nay, năm thứ 14 của lễ hội documenta, nổi bật
trong các tác phẩm trưng bầy là ngôi Đền Sách Cấm Parthenon rập khuôn kiến trúc
và kích thước thật của đền Parthenon, một ngôi đền cổ hiện còn di tích và đang
được trùng tu trên đồi Acropolis tại thủ đô Athens, Hy Lạp. Xây cất từ năm 438
trước Thiên Chúa để thờ Nữ thần Athena, thần bảo bộ của thành phố Athens.
Parthenon, một kiến trúc nguy nga, tuyệt đẹp, vốn là cái nôi và biểu tượng của
nền dân chủ đầu tiên của văn minh Tây phương.
Do nữ nghệ sĩ người Argentina, Marta Minujín, 74 tuổi,
thực hiện, tác phẩm nghệ thuật độc đáo Đền Sách Cấm này thành hình với sự đóng
góp và tình nguyện của nhiều người, đặc biệt là các sinh viên thuộc Đại học
Kassel. Ban tổ chức cho biết bằng việc trưng bầy các tác phẩm cấm của toàn thế
giới từ xưa tới nay lên khung toà Parthenon tượng trưng dân chủ này, nữ nghệ sĩ
Minujín muốn kêu gọi chúng ta hãy suy ngẫm về vai trò của các thể chế chính trị
độc tài đòi kiểm soát tư tuởng của con người.
Đền Sách Cấm Parthenon có kích thước thật của ngôi đền
cổ trên đồi Acropolis, với những hàng cột kết bằng ống thiếc, bao bọc xung
quanh cột là khoảng 100,000 ấn bản của những cuốn sách đã bị cấm, nay đang được
lưu hành, hoặc vẫn còn bị cấm đó đây.
Trong danh sách khoảng 70,000 tựa sách bị cấm trên
toàn thế giới, chỉ có các ấn bản của khoảng 170 cuốn sách thuộc nhiều ngôn ngữ
đã được gửi tới từ các nơi trên thế giới để góp phần dựng nên một tác phẩm nghệ
thuật độc đáo nhằm ca ngợi cái đẹp của tự do tư tưởng và sáng tạo. (*)
Trong số những cuốn sách được gửi tới tham dự thấy
có The Satanic Verses của Salman Rushdie, The Adventures of Tom Sawyer của Mark
Twain, The Kite Runner của Khaled Hosseini, Gossip Girl của Cecily von
Ziegesar, là vài trong những cuốn sách có thể lưu hành nơi này nhưng bị cấm ở
chỗ khác.
Khởi công từ cuối năm rồi cùng với lời kêu gọi đóng
góp các cuốn sánh đã từng bị cấm từ trước tới giờ, hiện vẫn bị cấm hay đã được
lưu hành, bằng bất kỳ ngôn ngữ nào, Đền Sách Cấm mở ra cho công chúng vào xem từ
ngày 10 tháng Sáu, và sẽ kết thúc ngày 17 tháng Chín tới.
Trái, nữ nghệ sĩ Marta
Minujín đứng trước tác phẩm kiến trúc nghệ thuật Đền Sách Cấm Parthenon của
mình tại thành phố Kassel, Đức Quốc. (Ảnh Ronny Hartmann, AFP/Getty Images). Phải,
một tình nguyện viên đang điều chỉnh vài trong số 100,000 cuốn sách cấm bọc
trong giấy plastic quấn quanh những cây cột của ngôi đền. (Ảnh documenta14)
Đây là lần thứ hai bà Minujín kiến tạo một tác phẩm
nghệ thuật loại này.
*
Đền
Sách Cấm Parthenon ở Buenos Aires, Argentina, 1983
Lần đầu vào năm 1983 sau khi quê hương của bà thoát
khỏi chế độ độc tài quân phiệt kéo dài từ năm 1976, bà đã dựng nên công trình
“El Partenón de Libros,” với khoảng 20,000 cuốn sách bằng tiếng Tây Ban Nha đã
bị chế độ cấm. Trong số sách cấm này có cả những bản dịch các tác phẩm ngoại ngữ
của Sigmund Freud, Karl Marx, Jean-Paul Sartre, Adam Smith, Ernesto Sábato,
Antonio Gramsci, G.W.F. Hegel, Ernest Hemingway, Jorge Luis Borges, Marguerite
Yourcenar và Michel Foucault, luôn cả những cuốn để tra cứu như cuốn Salvat
Encyclopedia và vô số sách truyện cho trẻ em, kể cả cuốn sách dịch The Little
Prince/Cậu Hoàng Nhỏ của Antoine de Saint-Exupéry.
Những cuốn sách này do trên 35 nhà xuất bản của
Argentina tặng lại nhờ đã cất giấu được dưới hầm suốt thời gian dưới chế độ
quân phiệt. Đền Sách Cấm Buenos Aires được thiết kế bằng các ống thiếc có sách
bao phủ, rộng 15 mét, dài 30 mét và cao 12 mét (tức bằng nửa kích thước của
nguyên bản Parthenon ở Athen). Dựng tại trục đường chính 9 de Julio Avenue và
Santa Fe Avenue ở thủ đô Buenos Aires, Đền Sách Cấm khai mạc ngày 19 tháng Mười
Hai năm 1983, một tuần lễ sau khi nền dân chủ Argentina được chính thức vãn hồi.
Năm ngày sau, với sự tiếp sức của hai cây cần cẩu,
khung đền được giữ ở thế nghiêng để dân chúng lấy sách đem về đọc hoặc giữ làm
của riêng. Khoảng 12,000 cuốn đã được phân phối cho dân chúng, số 8,000 cuốn
còn lại thì được tặng lại cho các thư viện, trong tinh thần “trả lại tác phẩm
cho quần chúng,” như bà Minujín diễn tả. Có lẽ không thể có cuộc liên hoan mừng
dân chủ được vãn hồi nào cảm động và ý nghĩa bằng việc tặng lại những cuốn sách
bị cấm cho quần chúng độc giả.
Công trình Đền Sách Cấm/El
Partenón de Libros của nữ nghệ sĩ Marta Munijín dựng tại thủ đô Buenos Aires,
Argentina, năm 1983 khi chế độ quân phiệt độc tài bị lật đổ sau bẩy năm nắm
quyền. Nhỏ bằng nửa kích thước thật của đền Parthenon ở Athen, Hy Lạp, El
Partenón được quấn quanh bởi 20,000 cuốn sách bị chế độ quân phiệt cấm trong bẩy
năm cầm quyền. Dân Agentina kéo đến thăm Đền Sách Cấm đồng thời
ăn mừng nền dân chủ quôc gia vừa được vãn hồi. (Ảnh tư liệu của
Marta Munijín)
Phải, sau năm ngày triển
lãm, hai cây cần cẩu được điều động tới nâng nghiêng kiến trúc của Đền Sách
Cấm/El Partenón de Libros để dân chúng tự gỡ sách đem về nhà đọc. Trái, đuợc
ban tổ chức khuyến khích, dân chúng đua nhau gỡ sách đem về làm của riêng. Khoảng
12,000 cuốn đã được phân phối cho dân chúng, số 8,000 cuốn còn lại thì được tặng
lại cho các thư viện, trong tinh thần “trả lại tác phẩm cho dân chúng,” như
bà Marta Minujín diễn tả. (Ảnh tư liệu của Marta Munijín)
*
Một
ngôi đền Parthenon Sách Cấm cho Văn học Miền Nam
Theo thói quen, trước khi viết về một đề tài phát xuất
từ một bản tin, tôi lục tìm xem đã có báo Việt ngữ nào đăng tải hay đã khai
thác ra sao tin về Đền Sách Cấm ở Kassel để còn liệu chiều hướng cho bài viết
cho mình.
Có thể tôi đã bỏ sót, nhưng tôi không tìm thấy một tờ
báo Việt ngữ hay trang điện tử nào ở hải ngoại đi tin này, trừ một bản tin liên
hệ ngắn trên vtimes.com.au ở Melbourne.
Thế nhưng lại có khá nhiều trang Web của báo chí
trong nước đã đăng tải tin về Đền Sách Cấm ở Kassel. Tất nhiên đó là những bản
tin sơ sài, có tính cách thông tin giải trí, với những cái tít đại khái: “Ngỡ
ngàng đền Parthenon xây bằng sách cấm to bằng nguyên bản,” trên vov.vn, ngày 10
tháng Bẩy; “Chiêm ngưỡng kiến trúc hoành tráng của đền sách Parthenon,” trên
baomoi.com, ngày 19 tháng Bẩy; “Bản sao” đền Parthenon độc đáo làm từ 100,000
cuốn sách,” trên vtv.vn, ngày 11 tháng Bẩy; “Nghệ sĩ Argentina dựng đền
Parthenon hoành tráng bằng 100,000 cuốn sách ‘cấm’,” trên trithucvn.net, ngày
12 tháng Bẩy.
Đặc biệt là bên dưới bản tin đăng trên trang báo điện
tử trithucvn.net có cái link tới một bài khiến tôi không khỏi tò mò, ký tên Hiểu
Huy, có tựa là “Nhìn lại lịch sử đốt sách trên thế giới,” đăng ngày 2
tháng Tư năm nay, điểm qua các vụ đốt sách trong lịch sử nhân loại, với các chi
tiết thống kê hẳn hoi, từ thời Tần Thủy Hoàng bên Tầu, tới thời Đức Quốc Xã,
Liên Sô, Trung Cộng qua cuộc Cách mạng Văn hoá. Đã có tổng cộng 22,992 lượt vào
xem, chắc cũng vì tò mò, và có lẽ với cả chút hy vọng nào đó, về cái tựa đề,
như tôi.
Tuyệt nhiên, không chỉ trong những bản tin sơ sài có
tính cách giải trí, mà trong bài “Nhìn lại lịch sử đốt sách trên thế giới” dài
trên 2,000 chữ có tính cách biên khảo này, cũng không một chữ nhắc tới vụ đốt
sách man rợ hàng trăm ngàn cuốn sách của Miền Nam tự do, tiếp theo là cuộc đầy
đọa các văn nghệ sĩ Miền Nam của Cộng sản Việt Nam sau khi chiếm được Miền Nam
vào ngày 30 tháng Tư, 1975.
Tác giả các bản tin và bài báo trên cố ý loại bỏ dữ
kiện lịch sử này vì có viết ra cũng bị kiểm duyệt, có khi còn bị lôi thôi cho
mình? Hay họ không biết, hay biết mà không nhớ, hoặc tưởng mình nằm mơ vì chuyện
quá siêu thực, không tưởng tượng được vào lúc loài người đã văn minh và tiến bộ
vượt bực như thời cuối thế kỷ rồi? Hay trong sự im lặng hàng loạt ấy cũng đồng
thời là lời thầm nhắn gửi tới người Việt hải ngoại về cái điều họ không thể
nói, xin chúng ta nói giùm họ?
Nhà sách Khai Trí, do
ông Nguyễn Hùng Trương (1926-2005), một người quý sách, khởi lập từ năm 1952,
là một trong nhiều tiệm sách tại trung tâm Saigòn trước 1975, biểu tượng của
sinh hoạt văn học nghệ thuât tự do phong phú của Miền Nam. (Ảnh Internet)
Chưa đầy một tháng sau khi chiếm Miền Nam, Đảng
Cộng sản Việt Nam ra lệnh đóng cửa tất cả các tiệm sách, cấm lưu hành mọi sách
đã xuất bản trước 1975 ở Miền Nam, khích động thanh thiếu niên đi biểu tình đòi
“bài trừ văn hoá đồi trụy phản động” như trong hình bên mặt. (Ảnh Corbis/Getty
Images, chụp ngày 27 tháng Năm, 1975)
Dù gì thì tôi cũng thấy có bổn phận lược thuật lại ở
đây, cho bài viết về các Đền Sách Cấm Parthenon được đầy đủ, trọn vẹn. Và cũng
để nhắc nhở lại một trong những tội tầy trời của người cộng sản đối với đất nước
và dân tộc.
Trong tập Văn Học Miền Nam Tổng Quan của Võ
Phiến, ấn bản thứ ba, do nhà Văn Nghệ ở Nam Cali (nay đã ngưng hoạt động) xuất
bản vào năm 2000, có phần phụ lục tại các trang 421-434 về chiến dịch đốt sách
này. Kèm với phần về các thông tri, nghị định liên quan đến vụ đốt sách của 42
năm về trước là trích đọan “Số phận của sách và người viết sách” rút từ bài viết
“Hoàn cảnh sáng tác của anh chị em văn nghệ sĩ ở quê nhà” của nhân chứng/nạn
nhân/ nhà văn Nhật Tiến. Bài của Nhật Tiến hiện có tại link trong phần chú
thích bên dưới.(**)
Ngay sau khi cưỡng chiếm xong Miền Nam, việc đầu
tiên của cộng sản là phát động chiến dịch bài trừ cái gọi là nền “văn hoá đồi
trụy” của 20 năm văn học nghệ thuật tự do và phong phú nhất trong lịch sử văn học
Việt Nam từ xưa tới giờ.
Ngay từ sáng
ngày 25 tháng Năm, 1975, chưa đầy một tháng sau khi chiếm được Miền Nam, nhà nước
cộng sản loan tin trên đài phát thanh lệnh cấm sách xuất bản dưới chế độ cũ. Trước đó, ngày 22 tháng Năm đã có lệnh đóng cửa tất cả những tiệm sách ở
Saigon và Miền Nam, như ông Võ Phiến đã viết trong phần phụ lục: “Chính quyền mới
cho rằng quét sạch văn hoá là việc tối khẩn trương. Bắc quân vừa chiếm đất
xong, quân đội và viên chức lớn nhỏ của chế độ trước chưa vội bắt giữ, nhưng
sách đã lập tức bị tóm giữ ngay.” (tr. 425)
Một loạt những thông tri nghị định được ban hành,
chưa kịp cả làm bản sao để những kẻ có nhiệm vụ thi hành lệnh tịch thu đưa cho
các nạn nhân xem, và họ chỉ cần, theo nhà văn Nhật Tiến, đeo một cái băng đỏ ở
cánh tay là họ tự cho phép xông vào nhà nạn nhân lục soát và tịch thu bất cứ
sách vở, giấy tờ, kể cả loại sách tham khảo như tự điển. Nhiều cảnh đau thương
đã xẩy ra cho các văn nghệ sĩ Miền Nam hoặc bị kẹt lại, hoặc tự ý chọn ở lại,
vì nghĩ đất nước đã thanh bình và thống nhất, rằng cộng sản thì cũng là người
Việt mình với nhau.
Không chỉ riêng họ, mà toàn thể dân Miền Nam đã nhận
ra sau đó là: không có chuyện được người cộng sản đối xử như “cũng là người
mình cả với nhau.”
Các thông tri đưa ra trong chiến dịch quét sạch văn
hoá Miền Nam đều có kèm theo những bảng danh mục cấm sách:
1) danh mục các cơ sở xuất bản (rất nhiều, có thể cả
ngàn cơ sở lớn nhỏ, hồi ấy ở Miền Nam, vì là có tự do) bị cấm toàn bộ các sách
đã xuất bản;
2) danh mục các nhà xuất bản sách thiếu nhi bị cấm
toàn bộ những sách đã xuất bản;
3) danh mục các tác giả, dịch giả có sách kiếm hiệp
bị cấm toàn bộ;
4) danh mục các tác giả có sách bị cấm toàn bộ; và
5) danh mục các sách bị cấm lưu hành.
Tóm lại, toàn bộ văn học Miền Nam, cỡ cả triệu cuốn
không chừng, không kể những văn nghệ phẩm khác như nhạc, hoạ, phim ảnh, đã bị
khai tử, hàng trăm ngàn cuốn sách đã bị tịch thu, hoả thiêu. Nhưng không chỉ
văn học Miền Nam bị thiêu hủy mà bộ văn học thời tiền chiến mà Miền Nam đã tái
gầy dụng và nuôi dưỡng cũng trở thành “người chết hai lần, thịt da nát tan” dưới
chế độ cộng sản. Theo “Hồi ký của một người Hà Nội” đăng trên nhật báo Người Việt
ngày 24 tháng Chín, 2014, được trích lại nơi trang “Diễn đàn hội luận phỏng vấn
hiện tình Việt Nam,” văn học thời tiền chiến đã bị thiêu hủy năm 1954 ở miền Bắc,
và sau đó lại bị khai tử lần hai tại miền Nam sau năm 1975.(***)
Nhìn lại, quả thực những người có lương tri không thể
tưởng tượng được chuyện đốt sách đã xẩy ra ở Miền Nam, mới đây thôi, chứ không
phải xa xôi gì như thời Tần Thủy Hoàng hay Đức Quốc Xã.
Song, cũng có vô số văn nghệ phẩm đã được tẩu tán nhờ
người Miền Nam và cả người từ Miền Bắc vào. Những người sau này đã hẳn là phải
ngỡ ngàng trước một Miền Nam thực ra mới chính là bên đã giải phóng họ khỏi bao
nhiêu năm bị bịt mắt, lừa lọc, hy sinh một cách vô ích.
Mong một ngày không xa chúng ta có dịp nói như nữ
nghệ sĩ Marta Munijín trước El Partenón de Libros của bà ở Buenos Aires vào năm
1983, “trả lại tác phẩm cho quần chúng.”
[TD, 07/2017]
*
Chú
thích:
(*) Xem danh sách trên 170 tựa sách đã từng bị cấm
góp mặt trên Đền Sách Cấm Kassel tại http://www.documenta14.de/en/news/1601/call-for-book-donations.
Cũng tại link này độc giả có thể tải xuống danh sách khoảng 70,000 tựa sách cấm
toàn thế giới.
(**) “Hoàn Cảnh Sáng tác Của Anh Chị Em Văn Nghệ Sĩ Ở
Quê Nhà – Thời điểm Sài Gòn Sau 30-4-1975 và Hải ngoại sau 1980”: https://nhavannhattien.wordpress.com/hoan-canh-sang-tac-cua-anh-chi-em-van-nghe-si-o-que-nha/
(***) “Hồi ký của một người Hà Nội,” http://www.nguoi-viet.com/dien-dan/Hoi-ky-cua-mot-nguoi-Ha-Noi-0753/;
và “Diễn đàn hội luận phỏng vấn hiện tình Việt Nam,” https://hientinhvn.wordpress.com/2012/07/10/1672/
No comments:
Post a Comment